نکاتی دربارۀ احادیث فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام | ترجمه: عبدالحسین طالعی

علامه محدث ابوالیسر جمال الدین عبدالعزیز بن محمد صدیق حسنی غماری مغربی طنجی  – محدث بزرگ اهل سنت – در ماه جمادی الاولی سال ۱۳۳۸ قمری در شهر طنجه در دیار مغرب دیده به جهان گشود. دروس مقدماتی را در مغرب آموخت و در سال ۱۳۵۵ برای ادامه تعلم به قاهره رفت. در این میان به علم الحدیث علاقه و اهتمام ویژه یافت و بیشتر تلاش علمی خود را در باب آن سامان داد. پس از بازگشت به طنجه در آنجا نیز به تحقیق در این مورد ادامه داد تا اینکه در ۱۵  ماه رجب ۱۴۱۸ قمری درگذشت و در همان دیار دفن شد.

وی در باب محبت اهل بیت به ویژه امام علی بن ابی طالب علیه السلام بحثها و مناظرات جدی با نواصب داشت.

از جمله پاسخ به کلام ابوبکر بن العربی مالکی اندلسی معافری که در کتاب خود ( عارضه الاحوذی – شرح سنن ترمذی ) احادیث فضائل را مورد انکار، تأویل، تضعیف و تخفیف قرار داده است.

پاسخ غماری در کتاب « السوانح » ( مجموعه یادداشت ها ) آمده است. این کتاب ضخیم در ۵۷۹ صفحه نکات فراوان در باب تفسیر و حدیث و تاریخ و موضوعات دیگر در بر دارد که  در تاریخ ۱۷ شعبان ۱۳۹۴ به پایان برده است.

غماری در کتاب دیگر خود – الاختیارات – در باب برتری علی علیه السلام بر دیگر صحابه سخن گفته ،  نکته ای که در مقدمه کتاب دیگر خود ( الافاده بطرق حدیث النظر الی علی عباده – مندرج در شماره سوم علوم الحدیث ) به تفصیل در باره آن سخن می گوید.

گفتاری که ترجمه آن را می خوانید، تحت عنوان « مسائل حول الفضائل» در   مجله علوم الحدیث (ش ۸، سال ۱۴۲۱، ص ۱۹۹ – ۲۱۲) به کوشش سید حسن حسینی آل مجدد ( که از او اجازه روایت دارد و اصل نسخه های یاد شده را در اختیار دارد ) چاپ شده بود که به مناسبت خجسته ایام  غدیر، ترجمه آن تقدیم می شود.

نکتۀ ۱

حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» حدیثی است که مانند آن در فضیلت هیچ کدام از صحابه وارد نشده است. و به روشنی حکم می کند که هر کس پیامبر صلی الله علیه وآله ولیّ او باشد، علی نیز ولیّ اوست.

نتیجه این که علی علیه السلام ولیّ هر مرد و زن مؤمن و دشمن هر مرد و زن منافق است.

قبول این مطلب بر ناصبی ها دشوار آمده ، به جهت دشمنی که با علی علیه السلام دارند. خداوند، روی آنها را زشت بدارد! این سخن را مانند خاری در گلوی خود دیده اند، لذا کوشیده اند دروغش شمارند، ضعیف پندارند و ثابت ندانند.

دشمنیِ آنها با علی علیه السلام، آنها را نسبت به صحّت حدیث، نابینا ساخته، بلکه حتی تواتر آن را انکار کرده اند، چنانکه خواهید دید. در این جهت، حتّی حافظان آنها – به ویژه اندلسی ها – نیز تلاش کرده ا ند.

من بر گروهی از حافظان حدیث که ناصبی بوده اند، وقوف یافتم که منکر این حدیث بودند. از جمله ابوبکر بن عربی معافری، که درعارضه الاحوذی – شرح سنن ترمذی – ابتدا سخن ترمذی را ذیل این حدیث آورده که گوید: «حَسَن و صحیح است»[۱] آنگاه می افزاید: این حدیث، ضعیف و مورد طعن است. ابو عیسی (ترمذی) آن را حَسَن دانسته، ولی صحیح این است که پیامبر روز غدیر خم فرمود: «انی تارک فیکم الثقلین، اوّلهما کتاب الله فیه الهدی و النور ،فخذوا بکتاب الله و استمسکوا به. فحّث علی کتاب الله، ثم قال: اذکرکم الله فی اهل بیتی – ثلاثا»[۲]

در پاسخ معافری گوییم: به راستی آن که مورد طعن است، معافری است که چنین سخن ناروا گفته است. این حدیث متواتر است و به درجه قطعیت رسیده که پیامبر روز غدیر خم چنین فرموده است. امام محمد بن جریر طبری طرق آن را در یک مجلد بزرگ جمع کرده است.

ما، در اینجا فقط نام راویان حدیث را به نقل از حافظ سیوطی در کتاب «الازهار المتناثره فی الاحادیث المتواتره» می آوریم:

زید بن ارقم، علی بن ابی طالب، ابو ایوب انصاری، عمر، ذی مرّ، ابو هریره، طلحه، عماره[۳]، ابن عباس،بریده، ابن عمر، مالک بن حُویرث، حُبشی بن جناده، جَریر، سعد بن ابی وقّاص، ابوسعید، انس، جندع انصاری.

نیز دوازده تن از یاران پیامبر که ازحضرتش شنیده اند، از جمله: قیس بن ثابت، حبیب بن بُدیل بن ورقاء.

و سیزده تن دیگر که در روایتی آمده، از جمله: یزید (یا: زید) بن شراحیل انصاری.[۴]

کتّانی در نظم المتواتر، بر این فهرست سیوطی افزوده است: براء بن عازب، ابوالطفیل، حُذیفه بن اُسید غِفاری، جابر.[۵]

کسی که چنین حدیثی را مورد طعن بداند، جاهل، کوتاه نظر، اندک خرد و تنگ دید است؛ زیرا عالمان حافظ حدیث دربارۀ موضوعهایی حکم به تواتر کرده اند و ثبوت مسائلی را قطعی می دانند که شمار راویان آنها کمتر از آن است.

مثلاً ابن حزم، بارها در کتاب المحلّی دربارۀ احادیثی حکم به تواتر کرده که راویان آن پنج یا شش نفرند. با وجود این، حدیث غدیر را استوار نمی داند و ضعیف می پندارد، چنان که در رسالۀ «المفاضله بین الصحابه» گفته است.

کسانی که در باب این حدیث، حکم به ضعف و عدم ثبوت کرده اند، بدین جهت است که شمشیری بُرنده بر گردن نواصب است، و تیری است که به قلب هر فرد مُعرض از ولایت و محبت امام علیه السلام اصابت می کند.

در اینجا نصّ با هوای نفس تعارض دارد. امّا بازگشت از هوای نفس، به تقوای ژرف نیاز دارد. بدین رو، می کوشند که نصّ را باطل بدانند و ثبوت آن را منکر شوند، گرچه نمی توانند و با این کار، فقط بیشتر به مهلکه می افتند.[۶]

اینک به معافری می گویم که برایم روشن کند چه کسی حدیث را تضعیف کرده و با مبانی علمی آن را منکر می شود. البته او در موارد متعدّد، از ابن حزم تبعیت می کند، نه در باب نظرات صحیح او، بلکه فقط در مورد کلماتِ غلط و نادرست او. در اینجا نیز به نظر من ، فقط برای تقلید ابن حزم چنین گفته است، بدون این که دلیل محکم و برهانِ استوار داشته باشد. همان مقدار از راویان که برای این حدیث بر شمردیم، خطای آن گونه اِبطال ها را کفایت می کند، و بهترین دلیل برای تواتر آن است.

این مجمل کلام است. و اگر او دلیلی بر کلام خود دارد و آن را برایمان باز گوید، ما نیز کلام را تفصیل می دهیم و وارد جزئیات کلام می شویم.

نکته ۲

ابن عربی فقیه، وقتی به حدیثی در فضائل خاندان رسول می رسد، رشتۀ سخن گویی استوار را از کف می نهد، و کلمات خنده آور در انکار و تضعیف آنها می گوید.

و آنگاه که بهانه ای برای طعن و ردّ نمی یابد، سکوت می کند، از ذکر و شرح مناقب و بیان فضائل و صحت آنها روی می گرداند. و به نقل حدیث متن اکتفا می کند. وی در «عارضه الاحوذی» در بیان مناقب علی علیه السلام به همین گونه عمل می کند، یعنی وقتی بهانه ای برای انکار و تضعیف نمی یابد، به سکوت می گذرد. و تنها زمانی سخن می گوید که بر اساس اندیشۀ نارسا به تضعیف آنها می پردازد.

به  عنوان نمونه: ترمذی حدیث حُبشی بن جناده را می آورد که پیامبر فرمود: «علیّ منی و انا من علی، و لایؤدّی عنّی الاّ انا او علی»[۷].

معافری ذیل آن می گوید: «علمای ما در توضیح این حدیث گفته اند: شیوۀ عرب ، از گذشته چنین استمرار یافته که وقتی یکی از آنها پیمانی می بندد، کسی جزخودش یا یکی از نزدیکانش نمی تواند آن را فسخ کند. پیامبر پس از ارسال ابوبکر، به این نکته متذکّر شد. لذا علی را فرستاد تاعرب بهانه ای برای تمسّک نداشته باشد، که بگویند با ما پیمانی بسته و نمی تواند فسخ کند مگر خودش. خداوند بر اساس مصلحتی که مقرّر داشت و حکمتی در شریعت که امضا کرد، به پیامبر، اذن داد که بدین ترتیب عمل کند».[۸]

در این مورد می گویم:

۱٫ بنگرید که چگونه کار این حدیث بر او دشوار آمده، حدیثی که رتبت بلند علی علیه السلام را نشان می دهد، و جایگاه رفیع او نسبت به پیامبر را می نمایاند. اما معافری، آن را ردّ می کند، به گونه ای که نشان می دهد او جاهل است یا خود را به این جهالت می زند. به پندار وی، ارسال علی علیه السلام برای تبلیغ سورۀ برائت از جانب پیامبر، فقط به دلیل عادت دیرینه عرب در این مورد بوده است.

این پندار، به یقین باطل است. اندیشه و گمان و محاسبه، ما را به احوال پیامبر دلالت نمی کند. بلکه این امر، توقیفی است و هر کس به پندار در این مورد سخن گوید، مصداق کلام پیامبر است که فرمود: من کذب علیّ متعمّداً فلیتبوّأ مقعده من النار[۹].

۲٫ پیامبر دینی آورد که شیوه های عرب را در تمام شئون – به ویژه در مورد پیمان ها – اِبطال کند. پس چگونه روش زشت آنها را  تبعیت کند، آن هم در مورد هشدار بزرگ خداوند که برائت از آنها و تمام امور آنها است؟!

آیا به نظر معافری، اگر پیامبر، علی را – که خویشاوندش بود – برای ابلاغ این برائت نمی فرستاد، آیا روا بود که دست از آنها بدارد، به بهانه این شیوۀ عرب که پیمان را نمی تواند فسخ کند مگر خودش یا یکی از نزدیکانش؟! بدین روی، آنها را معذور بدارد و امر خدای تعالی را رها کند، به بهانۀ عادت عرب؟! این گونه سخن گفتن، عین جهالت است. و بی تردید، افترا بستن بر خدا و رسولش بر مبنای ضلالت و کفر است.

۳٫ ابوبکر – رضی الله عنه- نیز از خویشاوندان پیامبر بود، زیرا نسب آنها در مُرّه بن کعب به هم می رسد. عرب در بررسی خویشاوندی، در چنین مواردی به همین گونه از خویشاوندی اکتفا می کردند. پس اگر مراد به ارسال علی علیه السلام قرابت و پیوند خویشاوندی بود، ارسال ابوبکر رضی الله عنه به سوره برائت کافی بود. و این امر، در میان عرب شناخته شده بود و مشهور، تا آنجا که آنان ، در برخی موارد، به کمترین درجۀ خویشاوندی، جنگ می کردند.

در این مورد ، کلام خدیجه – رضی الله تعالی عنها – به ورقه بن نوفل کافی است که – وقتی نزد او آمد تااحوال پیامبر را به او گزارش بدهد – گفت: پسر عم! دربارۀ برادرزاده ات بشنو. ورقه گفت: برادرزاده، چه خبری داری؟

این خبر در صحیح بخاری آمده است.[۱۰]

بدیهی است که پیامبر ، برادرزادۀ ورقه نبود.  پیامبر، فرزند عبد الله بن عبدالمطلب بود، که نسب عبدالله و  ورقه در قصیّ بن کلاب به هم می رسید. به این دلیل، ورقه، عبدالله را مانند برادر خود می داشت.

خلاصه این که طبق مبنای خویشاوندی محض، ارسال ابوبکر از سوی پیامبر، برای اتمام حجت بر عرب در فسخ پیمان کافی بود، زیرا آنان ابوبکر را خویشاوند پیامبر می دانستند. ولی پیامبر، او را نفرستاد، بلکه به جای او، علی علیه السلام را فرستاد. و این ویژگی آن جناب را می رساند، و منقبتی خاص و فضیلتی ویژه را نشان می دهد که به سبب آن، از دیگر صحابه ممتاز شده است ، چه اینکه معافری و دیگر نواصب بپسندند یا نه.

۴٫ پیامبر فرمود: «علی من و انا من علی، و لایؤدی عنی الا انا او علی».

اگر مراد از تعیین علی، خویشاوندیِ او بود، این حصر در پیام رسانی معنی نداشت، که منحصر به علی علیه السلام باشد. مثلاً می فرمود: «لا یؤذّی عنی الا احد قرابتی». اختصاص دادن علی علیه السلام به ابلاغ این پیام، ویژگی و جایگاه خاصّ او نسبت به پیامبر را نشان می دهد، همان جایگاه که در کلام نبوی آمده است: «انت منّی بمنزله هارون من موسی».

این حدیث می رساند که ارسال علی به سوی مشرکان از سوی پیامبر برای ابلاغ سورۀ برائت چه مراد و سببی داشت، و چرا او را برگزید نه دیگر صحابه را ، زیرا در این کار، تبلیغ و انذاری از جانب خدای عزوجل بود. و این، فقط کار پیامبر است یا کسی که در زمان غیبت آن حضرت، جانشین او باشد ،همان گونه که جایگاه هارون نسبت به موسی بود که در زمان غیبت حضرت موسی ،جانشین او در میان قومش بود، که خدای تعالی از این مطلب خبر می دهد.

نکته ۳

پیامبر به علی علیه السلام فرمود: انت منّی بمنزله هارون من موسی غیر انه لا نبیّ بعدی.[۱۱]

معافری نمی خواهد عمومیت این حدیث را بپذیرد. لذا می نویسد:

« مراد پیامبر این بود که در سفر به خارج از مدینه، علی جانشین او در شهر باشد، چنانکه هارون جانشین موسی بود در سفر به کوه طور. پیامبر این سخن را به علی گفت تا انس خود به او و بیان فضیلتش را برساند، تا آنجا که منافقان گفتند: «او را در شهر وانهاد، چون دیدنش را خوش نداشت».

گویند: هارون، برترین فرد پس از موسی بود، پس علی برترین فرد پس از پیامبر است.

گوییم: هارون، برترین بود به دلیل این که پیامبر بود. امّا علی پیامبر نیست.

گویند: پس باید بعد از پیامبر، جانشین او باشد.

گوییم: هارون در زمان حیات موسی از دنیا رفت. و جانشین موسی، یوشع بن نون بود. پس مراد از استخلاف، همان است که گفتیم.

گویند: پیامبر فرموده است: «من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه تا آخر حدیث».

گوییم: این حدیث ضعیف و مورد طعن است.»[۱۲]

بنگرید که معافری چگونه این حدیث شریف را به معنایی بر می گرداند، که آن را کاملاً بی فایده می سازد. او به خاطر خشم خود نسبت به این مناقب، نصوصی را  از یاد می برد که کلام او را ردّ می کند و مبنای آن را باطل می دارد. او می گوید که کلام پیامبر (انت منی بمنزله هارون من موسی)، بدان معنی است که علی جانشین پیامبر در مدینه است. امّا وقتی می فهمیم که پیامبر، ابن امّ مکتوم را ده بار در مدینه به جای خود گماشت – به اتفاق اهل علم – در حالی که علی را فقط یک بار به عنوان خلیفۀ خود شناساند، بهتر آن بود که کلام «انت منی بمنزله هارون من موسی» ( بر این مبنا) خطاب به ابن امّ مکتوم – رضی الله تعالی عنه- باشد ،نه علی علیه السلام.

با این که همه می دانند که پیامبر هرگز چنین مطلبی به ابن ام مکتوم نفرمود. این مطلب، می رساند که تأویل  ابن عربی معافری از این حدیث، باطل و بی معنا است. دقّت شود .

این، تعلیق ابن عربی معافری بر احادیث مناقب علی علیه السلام است. او به این روش کینه توزانه، در مورد بعضی از احادیث سخن گفته و شرح کرده است. همزمان، در مورد بسیاری از احادیث فضائل علی بن ابی طالب سخن نگفته و آنها را مسکوت گذاشته است، بر خلاف احادیث مناقب عثمان، که در مورد غالب آنها سخن گفته و مزایا و مناقبی که در آن آمده شرح کرده است.

نکته ۴[۱۳]

علی علیه السلام برترین فرد صحابه است. ترتیبی که در مورد خلافت روی داد، به معنی برتریِ فرد سابق بر لاحق نیست، زیرا ترتیب زمانی بر هیچ فضیلتی دلالت نمی کند، مگر به دلیل، بلکه گاهی فرد بعدی از فرد قبلی برتر است.

پیامبر ما صلی الله علیه وآله، آخرین پیامبر، از نظر ترتیب زمانی است ، با این که به اجماع مسلمانان، برترین پیامبر و سرور پیامبران است.

احادیث وارده در برتری علی علیه السلام به شیوۀ نصّ است، که از حدّ حصر درآمده و قابل شمارش نیست.

اشعریّه، ترتیب زمانی را  دلیل برتری دانسته اند. آنان ، نغمه دیگر بر این ساز افزوده اند. و عقیده به این مطلب غلط را ضروری دین دانسته اند که مخالف آن، از نظر عقیده، نقصی عمده دارد. با آن که این مطلب، مطلقاً ربطی به عقیده ندارد.

بیشتر صحابۀ پیشین و تابعین، بر خلاف این امر بودند که اشعری ها آن را از ضروریات عقاید اهل سنت قرار داده اند.

بر اساس این رأی ناروا، امروز جمع زیادی در کشورهای اسلامی که به برتری علی علیه السلام عقیده دارند، اهل بدعت و گمراهی ، و خارج از روش اهل سنت به شمار می آیند. در نظر آنان، اهل سنت فقط اشعری ها هستند، زیرا بر اساس این عقیده نشأت گرفته اند. آنان این عقیده را از اجداد خود گرفته اند، بدون تحلیل و نقد و جست و جوی دلیل؛ به گونه ای که هر کس خلاف آن معتقد شد، گمراهش بدانند و دور از حقّ و صواب پندارند.

امّا در حقیقت، آنان اند که از راه درست دور افتاده اند، و کلام بی دلیل را پیروی می کنند.

شگفتا که آنان، تقلید در باب عقائد را حرام می دانند. پس چگونه در اینجا تقلید کسانی می کنند که این عقیدۀ ناصبی ساخته را در میان مردم می پراکنند، با این مدّعا که عقیدۀ اهل سنت است؟

منابع

۱٫ اتحاف ذوی الفضائل المشتهره بما وقع من الزیادات فی نظم المتناثر علی الازهار المتناثره، نوشته سید عبدالعزیز محمد بن صدیق حسنی غماری. تحقیق: کمال الحوت. بیروت، ۱۴۱۶

۲٫ الازهار المتناثره فی الاخبار المتواتره، نوشته جلال الدین سیوطی، چاپ شده همراه با کتاب پیشین.

۳٫ صحیح البخاری، نوشته محمد بن اسماعیل بخاری. تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت: دارالجیل( افست).

۴٫ عارضه الاحوذی بشرح صحیح الترمذی، نوشته ابی بکر بن عربی اندلسی مالکی، بیروت: مکتبه المعارف.

۵٫ فضائل الخمسه من الصحاح السته، نوشته سید مرتضی فیروز آبادی. بیروت: اعلمی، ۱۴۰۲٫

۶٫ نظم المتناثر من الحدیث المتواتر، نوشته محمد بن جعفر ادریسی کتانی، فاس، ۱۳۲۸٫