دلیل الجنان و رکن الایمان فی وقایع الجمل و الصفین و النهروان
عباس ناسخ ترک (سده‌ی ۱۱ ق) «دلیل الجنان و رکن الایمان فی وقایع الجمل و الصفین و النهروان» را سروده است و دکتر صابر امامی عضو هیأت علمی دانشگاه هنر تهران آن را تصحیح کرده است.
کتاب با کشته شدن خلیفه سوم و هجوم مردم به خانه علی (ع) برای بیعت با او آغاز می‌شود. باتوجه به اطلاعات امروز ما از کتاب ها و نوشته‌ها، رسانه‌ها و فیلم‌ها، اطلاعات ریز و مفصل از وقایع پنج سال حکومت مولا و تاریخ پر دردو رنج آن،یکی از شگفتی‌های کتاب حاضر آشکار می‌شود.
شاعر کوشیده با تکیه بر سخنان رسول الله و عوامل گذشته، حکومت امام علی(ع) را تجزیه و تحلیل و در ادامه آن، در آینده ماجراهایی چون ماجراهای امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را به دنبال دارد، با اشاره به زمینه ها و ریشه ها و آغازگاه‌ها، نشان بدهد.
کتاب طبق سنت کتاب نویسی فارسی، با توحید و نعت خداوند آغاز می‌شود، آنگاه شاعر با گریزی به خطاهایی که از انسان سر می‌زند، از خدا و پیامبر و علی (ع) توسل می‌جوید.
سپس اول ماجراهای جمل، بعد صفین و بعد قصه نهروان را به نظم در می‌آورد. او برای اتمام کار از خدا عمر می‌خواهد، و خداوند نیز این لطف را در حق او کامل می‌کند.
اولین خصوصیت این اثر حضور شاهنامه در سرتاسر اثر است، دومین خصوصیت توانایی‌های شاعر در داستان پردازی، روایت پردازی و قصه گویی است. ویژگی دیگر استمداد شاعر از شخصیت و نیرویی پنهان است. توصیف مکرّر صبح و عصر، روز و شب، طلوع و غروب، در سرتاسر این حماسه نامه حجیم به چشم می‌خورد که خصوصیت دیگر این اثر است.
شاعر در عصر صفوی زندگی می کند و نقطه التقای اوج زبان عراقی و آغاز زبان هندی شعر فاری در این دوره است، و لذا زبان شاعر زبان نرم و پرداخته و صیقل خورده سبک عراقی است. همچنین در اثر خود به کرات به مراجع و کتاب‌ها استناد می‌کند.
لازم به ذکر است که «الصفین» در نسخه‌ها چنین آمده است، والا از نظر ادبی «صفین» صحیح می‌باشد.
مصحح همچنین از زندگی شاعر نیز در مقدمه مفصل خود سخن گفته است.
دو نسخه از این اثر وجود دارد:
۱-نسخه خطی کتابخانه مجلس به شماره ۱۵۸۸۴٫
۲-نسخه خطی کتابخانه آیت‌الله مرعشی به شماره ۱۰۰۵۸٫
نسخه مجلس با خطی خوانا، صفحاتی سالم و بدور از گزند روزگار، همراه با نظم کتاب از اول تا آخر، یعنی درکلّ بیست و پنج هزار بیت را در بردارد.
ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، دکتر رسول جعفریان بر مقدمه خود بر این کتاب نوشته است:
بیان علوم به زبان شعر، رسمی کهن و اقدامی دانشی برای ایجاد ارتباط میان علم و ادب به شمار می‌آید. برای مثال این که علم فقه یا منطق یا حتی فلسفه به مانند آنچه ملاهادی سبزواری در منظومه انجام داد، به زبان شعر بیان شود، اقدامی است که به خصوص در قرون اخیر کاری رایج بوده است. یکی از اهداف این روش، آموزشی کردن آن علم و آسان کردن یادگیری آن برای نوآموزان و دانشجویان بوده است.
در این حوزه از ادب، رفاقت تاریخ و شعر کهنه‌تر از بقیه علوم بوده و نمونه برجسته آن شاهنامه است که تاریخ ایران را به صورت منظوم بیان کرده است. علی نامه نمونه دیگری از این ادبیات تاریخی منظوم است که از قرن پنجم برجای مانده و به دست ما رسیده است.
در قرون بعد این روش ادامه یافت و کارهای برجسته‌ای به انجام رسید که نمونه برجسته آن کار حمد الله مستوفی در تکمیل شاهنامه با سرایش ظفرنامه است که در گستره وسیعی تاریخ ایران اسلامی را به صورت منظوم در آورده است.
این ادبیات در دوره صفوی و قاجاری نیز ادامه یافت و ما امروز یکی از آن متون منظوم تاریخی را که بیش از همه تاریخ صدر اسلام و جنگهای جمل و صفین و نهروان است پیش رو داریم.
این نکته بسی روشن است که وقتی تاریخ به صورت منظوم عرضه می‌شود، قدری با آنچه واقعیت تاریخی است فاصله می‌گیرد. دلیل آن نیز این است که ضرورت شعری و ادبی، شاعر را وادار می کند تا تعابیر را گاه به دلخواه خود دستکاری کند. به علاوه، تا حماسی نشود جذاب نخواهد بود. بنابرین به طور طبیعی در این قبیل آثار نمی توان انتظار داشت که واقعیات تاریخی به دقت آنچه در متون منثور شاهدیم، عرضه شود. در این زمینه، باید کار دقیقی در منبع یابی نقلها صورت گرفته و ارزیابی دقیق تر همراه با مقایسه این متن با متون اصیل انجام شود.
در مقابل، ادبیات منظوم تاریخی، علاوه بر فواید ادبی، شعر می‌تواند حس و برداشت و گفتمان رایج آن روزگار را در تفسیر یک دوره تاریخی نشان داده و آشکار کند که برای نمونه، در دوره صفوی چه تفسیری برای تاریخ اسلام در اذهان مردم و نخبگان وجود داشته است.
مجموعه حاضر یکی از آثار ارزشمند برجای مانده از میراث تفاهم ادب و تاریخ دوره صفوی است که کتابخانه مجلس موفق به انتشار آن شده است. از این بابت از مصحح محترم که رنج بازنویسی و بازخوانی این متن را کشیده‌اند سپاسگزاری کرده توفیق ایشان و دوستان مرکز پژوهش کتابخانه مجلس را برای ارائه هرچه بهتر این آثار از خداوند متعال خواستاریم.
این اثر در ۱۲۹۱ صفحه با مقدمه مفصلی که مصحح بر آن نوشته است توسط کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به تازگی منتشر شده است.
تصویر نسخه‌های خطی نیز در این اثر آمده است، و پایان بخش کتاب نیز نمایه بسیار کامل آن شامل نام‌ها، جای‌ها و طوایف است.
برای تهیه این کتاب می‌توانید به مرکز پژوهش کتابخانه مجلس واقع در خیابان انقلاب، مابین ابوریحان و دانشگاه، ساختمان فروردین، طبقه هفتم، واحد ۲۷ و ۲۸ مراجعه کنید یا با شماره تلفن ۶۶۹۶۴۱۲۱ تماس بگیرید.