گفتگو با مسؤول کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در سایت کتابخانه مجلس
موفقیت کتابخانه مجلس در شکستن انحصار و محدودیت‌های عذاب آور
بسیج کردن فهرست نگاران برای تهیه فهارس باقی مانده، همکاری در چاپ فهارس دیگر کتابخانه‌ها، انتشار اسناد که هر کدام سندی بر عظمت کشور است؛ همه از جمله خدمات کتابخانه مجلس است.
کتابخانه تخصصی امیرالمومنین در شهر مقدس مشهد، در نزدیکی حرم امام رضا (ع) دایر شده است. در کوچه پس کوچه‌های قدیمی محله‌ای در [نزدیکی] میدان شهدای مشهد.
وقتی وارد کتابخانه می‌شوی، با روی گشاده پیر این مکان روبه رو می‌شوی، اتاقی که تا سقف آن کتاب چیده شده و روی زمینش نیز همین‌طور؛ محل گفتگو با آقای مجتهدی است. آقای مجتهدی به همراه پسرشان این کتابخانه را اداره میکنند، کتابخانه‌ای که به طور تخصصی کتابهای مربوط به امیرالمومنین (ع) را جمع آوری می‌کند، و به تازگی نیز بخشی به نام حضرت فاطمه زهرا را دایر کرده‌اند.
نوع رده بندی کتابهای این کتابخانه نه رده بندی دیویی است و نه کنگره، یعنی رده‌بندی های متداول در دنیای کتابداری. بلکه رده بندی موضوعی است، مثلاً امام علی و زیدیان یا فرمان مالک اشتر و غیره. منی که بعنوان یک کتابدار همیشه مخالف رده بندی های من درآوردی هستم، اینجا اعتراف کردم که درباره کتابخانه‌های تخصصی، این رده بندی پاسخگوست.
پایان نامه‌ها بخشی از منابع این کتابخانه را تشکیل می‌داد که بصورت تخصصی به مباحث مربوط به امیرالمومنین پرداخته شده است. زونکن‌های بسیاری در یکی از قفسه ها به چشم می‌خورد که شامل مقالات مربوط به امیرمومنان (ع) است، این مقالات همگی از مجلات گوناگون استخراج شده و بصورت موضوعی در پرونده مربوط به خود قرار گرفته بود. کار بسیار جالب آقای مجتهدی جمع آوری صفحاتی از روزنامه‌های روز از ابتدا تا کنون است که در آن صفحه خاص مطلبی از امام علی (ع) بیان شده است. این صفحات برای محافظت داخل پوشش نایلونی شکلی قرار گرفته بود.
این کتابخانه نه تنها منابع فارسی و عربی که منابع غنی‌ای در زمینه زبان ترکی، انگلیسی و روسی و دیگر زبان‌ها را نیز دربرگرفته است. همچنین رونوشتی از نسخه‌های خطی، چاپ‌های سنگی و سربی درباره موضوع مورد بحث در این کتابخانه بخشی از منابع را به خود اختصاص داده است.
آنچه که بعنوان یک کتابدار بسیار نظر من را جلب کرد، تسلط موضوعی جناب مجتهدی بر کتاب‌ها بود، این بزرگوار کتاب‌هایی که عنوان امام علی (ع) را ندارد، اما در آن مطلبی هر چند کوتاه از امام علی آمده باشد را تهیه کرده و کتاب را علامت زده است و مراجعه کننده بدون نگاه به فهرست برای یافتن مطالب مربوط به علی (ع) کافیست تا آن علامت را ببیند!
آقای مجتهدی شعار جالبی برای خرید دارند، ایشان گفتند که من به دوستانی که به سفرهای مختلف می‌روند می‌گویم شما برای من کتاب بخرید، من برای شما کتاب می‌خرم.
وقتی از او خواستم عکسی برای درج در سایت به من بدهد، به وضوح ناراحت شد و گفت هرگز. این کتابخانه از من نیست، من هر چه دارم و هستم از این کتابخانه است.
با او مصاحبه‌ای انجام دادیم که در زیر می خوانید:
جناب آقای مجتهدی، کتابخانه شما با نام مبارک امیرالمؤمنین علی علیه السلام مزین شده است. چه شد که این توفیق نصیب شما شد و این کتابخانه را تأسیس کردید؟
نام و یاد امیرمومنان علی علیه السلام درهمه حال زیباست و طبعا با نام کتابخانه‌ای که در حقیقت بیانگر گوشه ای از عظمت علمی آن حضرت است زیباتر . اما اینکه توفیق تاسیس این چنین کتابخانه ای نصیب حقیر شده خداوند را بسیار شاکرم و از الطاف حضرت علی علیه السلام ممنون هستم و امیدوارم که این توفیق توقیف نشود .
آیا در این راه از همفکری و تشویق کسی برخوردار بودید یا خودتان احساس نیاز کردید که جای چنین کتابخانه‌ای کم است؟ علامه امینی (ره) برای تالیف الغدیر و آقابزرگ برای تالیف الذریعه احساس نیاز کردند. آیا شما نیز چنین احساس نیازی کردید که این کتابخانه را تأسیس کردید؟ از علما و بزرگان کسی در این زمینه به شما توصیه‌ای کرد؟
انگیزه این امر مهم به سال۱۳۷۰ بر می گردد که با همکاری دوستان جوان و با الهام از آثار محققان بزرگوار از جمله مرحوم علامه امینی (ره) نمایشگاهی علمی، تخصصی و تطبیقی با عنوان (همراه با راویان و همگام با مدافعان غدیر) را در مشهد به مناسبت عید سعید غدیر برگزار کردیم که به طور خلاصه، ۱۱۰۰ مصدر مهم شیعه و سنی را در معرض دید علاقه‌مندان قرار دادیم . در مجموع، سؤال اصلی بازدید کنندگان این بود که چگونه می شود از این مجموعه استفاده کرد . اینجا بود که انگیزه تاسیس کتابخانه شکل گرفت و چون نیاز به بار مالی داشت با توجه به فوت پدرم مرحوم حاج ابوالقاسم مجتهدی در سال ۱۳۷۱ و وصیت ایشان نسبت به ثلث اموالش، با موافقت بقیه ورّاث مشکل مالی برطرف و شروع به خرید کتاب کردیم.
نا گفته نماند که در کنار این کار، به شناسایی کتب هم اقدام نمودیم و توانستیم حداقل ۵۰۰۰۰ (پنجاه هزار) جلد کتاب را ثبت کنیم. الان که ۱۲ سال می‌گذرد، میزان کتب موجود نزدیک به ۱۸۰۰۰ جلد و به ۲۰ زبان زنده دنیاست. نا گفته نماند که بیشتر این ۵۰۰۰۰جلد، نسخه های خطی و یا چاپ سنگی است و متاسفانه موسسات و اشخاصی که این نسخه ها را دارند به جز بعضی ها تعامل خوبی با کتابخانه ندارند. الان تصویر حدود ۲۰۰۰ نسخه خطی در کتابخانه موجود است که از ایران و کشورهای مختلف چون آلمان، ترکیه، تونس، عراق، عربستان و سوریه تهیه نموده‌ایم .
درمورد قسمت دوم سوال باید عرض کنم که خیلی از بزرگان ضمن بازدید، افزون بر تشویق، توصیه های عالمانه‌ای نموده‌اند.
می‌توانید کمبودهایی که باعث شد شما احساس نیاز کنید که این کتابخانه تأسیس شود را برای خوانندگان ما بفرمایید؟
در رابطه با این سوال باید خیلی حرف زد و کالبد شکافی نمود. ببینید ما یک کشور شیعی هستیم و یکی از جاهایی که شیعیان جهان و حتی سنیان منصف توقع دارند که معارف علوی از طریق آن به دست آنها برسد، ایران است. در این رابطه علی‌رغم این همه موسسات دولتی و غیر دولتی و حتی سازمانهایی زیر نظر مرجعیت شیعه ـ که در حقیقت مسؤول اصلی محافظت از شیعه است ـ باز هم کمبودها فراوان است.
این مطلب حاصل مسافرت ها و برخورد با اهل فن است. ما هنوز نتوانستیم آن تعامل شایسته را در حق امیر مومنان علیه السلام با دیگر اندیشمندان جهان برقرار نمایم. متاسفانه یک تشکیلاتی به نام کتاب سال ولایت داشتیم که با بهانه‌های مختلف تعطیل شد. اینها کمبود کمی نیست! وقتی در یکی از کنفرانس ها در خارج از کشور در مورد حضرت علیه السلام صحبت می‌کردم، گفتم برآورد ما حداقل ۵۰۰۰۰ جلد کتاب در مورد حضرت است، همه حاضران تعجب کردند. آیا اگر حقیقت این بیان را که (حضرت امیر علیه السلام باب علم نبی صلی الله علیه وآله است ) می دانستند؛ باز هم تعجب می‌کردند؟
انسان یاد آن مظلومیت حضرت می افتد که وقتی خبر شهادت حضرت به شام، مقر حکومتی معاویه، رسید گفتند عجب مگر علی [علیه السلام] نماز می خوانده است. روح نماز به بی نمازی متهم می شود . در همان کنفرانس از بزرگی پرسیدم نگاه غربی ها نسبت به حضرت امیر علیه السلام چگونه است؟ فرمودند : نگاهشان نگاه قرن ۱۸ است. حال این دو قرن از دست رفته را چه کسانی باید جبران کنند؟
باز در همین کنفرانس یکی از مهمانان از کشور سعودی بود. در حین صحبت وقتی فهمید که کتاب منهاج السنه ابن تیمیه در کتابخانه موجود است به قول خودمان نزدیک بود شاخ در بیاورد که شیعه کتاب ابن تیمیه بخواند. پس ببینید فاصله ها تا کجاست.
زنده یاد مرحوم حاج آقا رضا امینی فرزند علامه امینی (ره) می فرمود: به دیگران چه دادیم که چه بخواهیم. ایشان می‌گفت در سفر هند دیدم یک بسته سنگین کتاب برایم به هتل آورده‌اند. پرسیدم از کجاست. اسم یک مذهبی را آورد. گفتم چه نسبتی بین من و آنان وجود دارد؟ گفتند آنها افراد شاخص و مهم را شناسایی میکنند و می‌گویند ما می‌دانیم کسی مذهب ما را قبول نمی‌کند ولی با این کار اعلام می‌کنیم که ما هستیم. یعنی هزینه کلان فقط برای گفتن ما هستیم. حالا سنگینی کمبودها کمر می‌شکند یا نه!؟
پس از حدود ۱۲ سال کار مداوم در این زمینه، آیا به اهداف از پیش تعیین شده رسیده‌اید؟ اهداف شما چه بود و الان در کجا ایستاده‌اید؟ آیا الان از زحمات چندساله راضی هستید؟ اگر به عقب برگردید چه کارهایی انجام می‌دهید که فکر می‌کنید انجام نداده‌اید؟
آرزوی من با عنایات خداوند قادر و الطاف حضرت علی علیه السلام رسیدن به آن ۵۰۰۰۰ جلد است. اگر چه بعضی از دوستان صاحب نظر معتقدند تعداد بیش از اینهاست. دوم اینکه من از تمام لحظاتم چه در کتابخانه یا در مسافرت برای تهیه کتاب راضی‌ام و هم شاکر و باورم این است که (مدد زغیر تو ننگ است یا علی مددی)
بخشی از فضای کتابخانه شما، مربوط به حضرت زهرا سلام الله علیها است. کمی هم در این مورد توضیح دهید.
در سال ۱۳۸۴ یک نقص اساسی در دفاع از حریم ولایت حضرت علی علیه السلام در کتابخانه احساس می‌شد؛ آن هم جایگاه مهم حضرت زهرا علیها السلام بود . لذا پس از مشورت و استخاره که به شدت عالی بود و خواستار سرعت دراین امر بود؛ این تاسیس انجام گرفت. باید گفت که امروز این کتابخانه، به مانند کتابخانه تخصصی امیر المومنین علی علیه السلام، از جامعیت ویژه ای برخوردار است و بالغ بر ۲۰۰۰ مدرک کتابی و غیر کتابی به چندین زبان در این بخش گردآوری شده است.
کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علیه السلام دارای معنویتی خاص است. افزون بر آن شوق را در دل محقق می‌نشاند. احساس خود شما چیست؟
احساس من هزاران هزار شکر است به پیشگاه خداوند منان و ولی اش حضرت علی علیه السلام و آخرین یادگار غدیر حضرت بقیه الله الاعظم، امام زمان ارواحنا فداه .
وقتی در نمایشگاه‌های مختلف داخلی و خارجی، به دنبال یک کتاب برای امام علی (ع) هستید چه حسی دارید؟ خستگی یا بعضی مواقع خطرات موجود (مثلا خرید از خیابان متنبی بغداد در اوج ناامنی‌های عراق که خودتان به آن اشاره کردید) برای خرید کتاب شما را از این کار منصرف نمی‌کند؟
اساساً در تهیه کتاب چه از داخل و چه از خارج کشور، در بعد جسمی ممکن است اظهار خستگی بکنم، ولی بعد خودم را مذمت می‌کنم. اما در بعد روحی نه تنها احساس خستگی نمی‌کنم، بلکه شعف عجیبی هم احساس می‌کنم، مخصوصا وقتی کتابی که خیلی دنبالش بودم یا اصلا در لیست ما نبود، تهیه می‌کنم.
شارع متنبی در بغداد که به واقع نا امن است و تا حال چند انفجار در آنجا صورت گرفته است. با این وجود خیابان جالبی است و مرکز عمده کتاب و نمونه‌ای از سوق الوراقین هزار سال پیش بغداد است؛ لذا به ریسک کردن می ارزد و چندین بار ـ البته با ذکر توسل ـ رفتم و کتابهای خوبی هم خریدم. حتی بعضی از ناشران کتاب هم هدیه داده اند .
شما به طور معمول مراجعین و بازدیدکنندگان زیادی از قشرهای مختلف دارید. عکس العمل مردم هنگام دیدن کتابخانه شما چیست؟ از علما، محققین و اساتید معروف داخلی و خارجی، چه کسانی از کتابخانه شما بازدید کرده‌اند؟ نظرشان درباره کتابخانه شما چه بوده است؟ آیا راهنمایی علمی، مشورتی هم به شما کرده‌اند؟
افراد و شخصیت های زیادی از کشور های مختلف برای بازدید آمده‌اند و انصافا در جالب بودن و جامع بودن اتفاق نظر داشتند . به عنوان نمونه یکی از بزرگان که خود مرکز مهمی را تاسیس کرده در یادداشت خود اینگونه می نویسد: (… این کتابخانه فوق العاده ارزشمند در شگفت شدم و بر این نعمت غبطه خوردم …). و یا مرحوم دکتر حسین علی محفوظ، با توجه به مقام علمی‌اش در عراق و ایران، تاسیس کتابخانه را جهاد کبیر خواند. از این نمونه ها زیاد دارم که نشان از اهمیت کار است.
لطف امیر بیان، علی علیه السلام، در جای جای کتابخانه محسوس است و بر این باورم که من کارگرم و حضرت کارفرما .
جناب عالی با کتابخانه‌ها و مؤسسات گوناگونی همکاری می‌کنید و یا در ارتباط هستید. از جمله این کتابخانه‌ها، کتابخانه مجلس شورای اسلامی است. نظر شما درباره تحول صورت گرفته در کتابخانه مجلس چیست؟ نقاط قوت و ضعف را در چه می‌بینید؟
همان طور که فرمودید علاقمند به همکاری با تمام موسسات علمی هستیم؛ چرا که در قبال این کار مسؤولیت داریم. از این میان کتابخانه مجلس جایگاهی ویژه دارد. مخصوصا از زمانی که آقای جعفریان به ریاست کتابخانه برگزیده شدند.
باید گفت که انصافا هم این انتخاب شایسته و به جا بود چرا که خود آقای جعفریان از چندین جهت دارای شایستگی بود: ۱- روحانی و آشنا به وضعیت حوزه های علمیه ۲- استاد تاریخ دانشگاه و آشنا به روند علمی ـ پژوهشی دانشگاههای کشور ۳-مورخ صاحب نام در حوزه تشیع در داخل و خارج از ایران ۴- مولف و محقق و دارای آثار زیاد و حساس به انجام کارهای علمی ۵- از نظر روحی متواضع ، رک و صریح ، در عین حال صمیمی و بدون تکبر؛ ۶- و از همه مهم تر آشنای به وضع نامساعد ارائه خدمات به علاقمندان و نیازمندان در کتابخانه های کشور، مخصوصا در مورد متون تراثی. پس قبول دارید با توجه به این ویژگی ها انتخاب ایشان یک انتخاب شایسته و بجا بود.
آمدن ایشان به نظر من یک تحول عمده در کتابخانه مجلس و حتی در دیگر کتابخانه های کشور بود. بسیج کردن فهرست نگاران برای تهیه فهارس باقی مانده، همکاری در چاپ فهارس دیگر کتابخانه‌ها، انتشار اسناد که هر کدام سندی بر عظمت کشور است؛ همه از جمله خدمات آقای جعفریان بود. این بیان مال من است و قطعا آقای جعفریان راضی به این بیان نیستند و ممکن است برای دیگران هم خوشایند نباشد، و آن اینکه اگر امکاناتی داشتم، تندیس طلائی ایشان را در صحن کتابخانه مجلس نصب می‌کردم تا قدردان کارهای زرینش باشیم. در هر حال نقاط قوت ایشان خیلی بالا است.
یکی از شعارهای رئیس کتابخانه مجلس از روز اول، شکستن انحصار و محدودیت بود. شما به عنوان مسؤول یک کتابخانه، حتماً مراجعاتی به کتابخانه‌های دیگر داشته‌اید تا منابع مورد نیاز خود را تهیه کنید. سخت‌گیری‌ها و محدودیت‌ها چگونه بوده است؟ کتابخانه مجلس اکنون چگونه است و آیا دکتر جعفریان را در شکستن انحصارها و محدودیت‌ها موفق می‌دانید؟
بلی قطعا ایشان در شکستن انحصار و محدودیت عذاب آور که بلایی است بر جان و کار محققان موفق بودند، به شرط آنکه در نیمه راه جا خالی نکنند.
ببینید الان کتابخانه تخصصی امیرالمومنین علی علیه السلام، تصویر ۲۰۰۰ نسخه خطی دارد؛ چرا تصویر!؟ برای اینکه به راحتی در اختیار محقق قرار گیرد. از ۵۰۰۰۰ جلدی که قبلا گفتم، حدود یک سوم خطی است و مورد نیاز ضروری کتابخانه و باید در کتابخانه باشد. متاسفانه در عرض این ۱۲ سال من نتوانستم از بعضی کتابخانه‌ها حتی یک نسخه رسماً بگیرم در حالی که مسوولین آن ها من و کارم را می‌شناختند و برایم آرزوی موفقیت داشتند! آقای جعفریان موانع را برداشتند و این یک نوع احترام و ارزش دادن به محقق است.
کارهای انجام شده مانند دیجیتال سازی نسخ خطی، فهرست نویسی آنها و چاپ فاکسیمیله نسخ خطی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بسیار عالی، ببینید یکی از کارهای مهم آقای جعفریان چاپ فهرست نسخه های دستنوشته ایران (دنا) بود. اگر چه این اثر به کوشش جناب آقای درایتی انجام شده بود ولی چاپ آن توسط ایشان در راستای معلوم نمودن مجهولات نسخه‌های خطی ایران کار بزرگی بود. همچنین چاپ فهرست چاپ سنگی کتابخانه وزین مرحوم ارموی که توسط صدیق ارجمند جناب آقای متقی انجام گرفته بود و چاپ فهرست کتابخانه آیت الله گلپایگانی که توسط فهرست نویسان گرانقدر، آقایان حافظیان و صدرائی خوئی تهیه شده بود. این ها به حق کار بزرگی است که به مدیریت با کفایت ایشان تحقق یافته است.
یکی دیگر از کارهای انجام شده در کتابخانه مجلس در چهار سال اخیر، چاپ یا کمک در چاپ تراث شیعی و منسوب به اهل بیت علیهم السلام است. مثل کمک در چاپ علی نامه، چاپ صحیفه سجادیه، چاپ ترجمه صحیفه از شریف لاهیجی، چاپ اشعار و دیوان شعرای شیعی در این زمره‌اند. نظر شما در این باره چیست؟ آیا آن را مثبت می‌دانید؟
ببینید، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله یک دعای جانانه در غدیر خم کردند که قطعا مورد استجابت است. ایشان فرمودند: بار خدایا! یاری کن آنانی که علی را یاری میکنند. یاری نکن کسانی که علی را یاری نمی‌کنند. مطالب فوق العاده‌ای در این دعا وجود دارد که فعلا جای بحثش نیست. فکر می کنم آقای جعفریان با چاپ آثار شیعی و کتاب‌هایی چون علی نامه که تحولی در شعر حماسی شیعه است؛ شامل این دعا باشند. همین جا باید از آقای ایرانی نیز که در تهیه و ایجاد امکانات تصحیح علی نامه نقش مهمی داشتند تشکر و قدردانی نمود .
با یک نظر کلی آیا کتابخانه مجلس را به عنوان الگو به دیگران معرفی می‌کنید؟
در داخل کشور حقیقتا همین طور است؛ ولی در کل کتابخانه ها نسبت به آنچه در خارج دیدم یا شنیدم هنوز فاصله است.
به عنوان سؤال آخر و ختامه مسک، در این چند سال مطمئناً دست یاری امیرالمؤمنین علی علیه السلام را احساس کرده‌اید. نظرتان چیست؟ آیا مصداق خاصی مد نظر دارید؟
شما کتابخانه را دیدید، توضیحات بنده را هم شنیدید. از طرف دیگر خودتان صاحب نظر هستید. آیا جز یاری امیرالمومنین علیه السلام، می‌شد چنین کاری انجام گیرد؟
با تشکر از شما، اجازه دهید یک خواهش کنم:
از کلیه عزیزان، محققان، مولفان، هنرمندان، ناشران و مدیران نهادهای فرهنگی عاجزانه تقاضا دارم تا اگر آثاری در رابطه با آقا امیر مومنان علی علیه السلام یا حضرت زهرا علیهاالسلام تولید کرده‌اند یا در دست تولید دارند، حتما نسخه‌ای را با دریافت وجه در اختیار کتابخانه تخصصی امیر المومنین علی علیه السلام قرار دهند تا هم در تکمیل این گنجینه سهیم باشند و هم اثر خود را از طریق این مرکز اسناد معرفی و ماندگار کنند.
از باب حسن ختام باید بگویم که اطلاعات کتابهای کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام مشهد، در پایگاهی به آدرس کتابخانه تخصصی امیرالمومنین علی (ع) قابل جستجو و بازیابی است و به غیر از ایمیل با تلفن ۲۲۵۴۱۲۳-۰۵۱۱ پاسخگوی سؤالات محققان و دانشجویان خواهیم بود.
در اینجا عکس‌هایی از این کتابخانه را مشاهده می‌کنید:
گزارش از الهام بادینلو