مباهله نامه: نگاهی به میراث مکتوب واقعه بزرگ مباهله

مباهله در لغت <برداشتن قیود> و در اصطلاح <یکدیگر را نفرین کردن> است. رویداد مباهله در ۲۴ ذی الحجّه سال ۱۰ هجری بین پیامبر (ص) با مسیحیان نجران، گزارش گردیده است. پیامبر (ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام را با خود به میعادگاه مباهله برد، امّا وقتی نمایندگان نجران، با ایمان راسخ پیامبر (ص) مواجه شدند که با اطمینان، عزیزترین کسانِ خود را به میدان مباهله آورده است، بیمناک شدند و از مباهله خودداری کردند و به این ترتیب آنان با پرداخت جزیه، بر آیین خود، باقی بمانند. در این نوشتار، افزون بر بررسی کوتاه رویداد مباهله و بیان تاریخ و اعمال این روز، گزارشی نیز از آثار دستنویس که مستقلاً یا مشتملاً درباره مباهله نوشته شده همراه آثاری که در این روز تألیف یا کتابت گردیده‌اند، به انضمام لیستی از برخی کتب چاپی، پایان‌نامه‌ها و مقالات مربوط با رویداد مهمّ مباهله، ارائه گردیده است.

کلید واژه: مباهله، پیامبر اکرم (ص)، اهل بیت (ع)، مسیحیت، نجران، اهل کتاب، قرآن کریم، نسخه خطی.

مباهله در لغت و اصطلاح

واژه مباهله از ریشه <بَهل> است، در لغت به معنی <برداشتن قید و بند از چیزی> می‌باشد و در اصطلاح نیز به معنی یکدیگر را لعنت و نفرین کردن است (باهَلَ بَعضُهُم بَعضاً، أی تَلاعَنوا). کیفیت مباهله بر اساس ین سنّت دیرین، نیز بدین گونه است افرادی که درباره یک مسأله مذهبی مهمّی مباحثه دارند و طرف مقابل انکار می‌کند، به جهت تعیین حقیقت، در محلّی تجمّع می‌نمایند و به درگاه ربوبی تضرّع نموده و از او می‌خواهند که کسانی را که به ناحق و کاذب هستند را مجازات نماید.

گزارشی کوتاه از واقعه مباهله

مباهله پیامبر صلوات الله علیه و آله، با مسیحیان نجران، در روز ۲۴ ذی الحجّه سال ۱۰ هجری، در آخر عمر شریف حضرت، رخ داده است. آن بدین صورت بوده است که حضرت رسول صلّی الله علیه و آله، طیّ مکتوبی، نصرانیان نجران را به آیین اسلام دعوت نمودند، هیأتی از نصارا به مدینه آمدند و با حضور در مسجد آن حضرت، به بحث و گفتگو با وی پرداختند و با آنکه حق برای آنها روشن شده بود، از روی لجاجت و عناد حاضر به پذیرش حق نشدند و پیامبر نیز طبق دستور خداوند متعال: ﴿فَمَنْ حَاجَّک فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَک مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ﴾[۱] «هرگاه بعد از دانشی که به تو رسیده، کسانی با تو به ستیز برخیزند، به آنها بگو بیایید فرزندانمان و فرزندانتان و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما هم خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم؛ سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغ گویان قرار دهیم»، از این رو پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم مأمور شد تا به آنها پیشنهاد مباهله دهد.

روزی که پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله، قصد مباهله کرده بود، عبایی بر دوش مبارک انداخت و امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را در زیر عبای مبارک جمع کرد و گفت: <پروردگارا! هر پیغمبری را اهل بیتی بوده است که مخصوص‌ترینِ خلق به او بوده‌اند. خداوندا! اینان اهل بیت منند. پس شک و گناه را از ایشان برطرف کن و ایشان را (از هر گونه پلیدی) پاک کن>؛ در این هنگام جبرئیل امین نازل شد و آیه تطهیر را در شأن این خانواده، فرود آورد: ﴿إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِب عَنکمُ الرِّجْس أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطهِّرَکمْ تَطهِیراً﴾[۲] «همانا خداوند می‏خواهد از شما، خاندان پیامبر، پلیدی را ببرد و شما را پاک کند، پاکی کامل».

باید افزود تمامی سرچشمه‌های شیعه و سنی متفق القولند که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله، علی، فاطمه، حسن و حسین صلوات الله علیهم را با خود به میعادگاه برد و وقتی هیئت نمایندگان نصرانی نجران، وارستگی پیامبر را مشاهده کردند و وقتی دیدند آن حضرت با ایمانی راسخ به قدری مطمئن است که تنها عزیزترین و نزدیک‌ترین کسانِ خود را به میدان مباهله آورده است، سخت بیمناک شدند و از مباهله خودداری کردند و از ایشان خواستند تا اجازه دهد آنان با پرداخت جزیه، تحت حکومت اسلامی، بر آیین خود، باقی بمانند.

مفسّر کبیر قرآن کریم، علامه طباطبایی (ره) در این باره می‌گوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مقام امتثال این فرمان از <أنفسنا> به غیر از علی و از <نسائنا> بجز فاطمه سلام‌ الله ‌علیها و از <أبنائنا> بجز حسنین علیهما السلام را نیاورد، معلوم می‌شود برای کلمه اول، بجز علی علیه السلام و برای کلمه دوم بجز فاطمه سلام‌ الله ‌علیها و از سوم نیز بجز حسنین علیهما السلام مصداق نیافتند و کأنه منظور از <ابناء> و <نساء> و <انفس> همان اهل بیت رسول خدا صلوات الله علیه و آله بوده، هم‌چنان‌که در بعضی روایات به این معنا تصریح شده است[۳].

حضرت آیت‌الله جوادی آملی، نیز به تعبیری دیگر، اشاره کرده‌اند که با توجه به این که <أبناء> و <أنفس> جمع و <نساء> اسم جمع است، پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله و سلم باید حداقل نُه نفر را همراه خود می‌برد (۳ مرد، ۳ زن و ۳ فرزند)، زیرا اقلّ جمع، ۳ نفر است، در حالی که فقط چهار نفر را همراه خود برد. این، نشان می‌دهد که آن حضرت بیش از چهار نفر، واجد صلاحیّت برای شرکت در میدان مبارزه معنوی نیافت. از این رو نیاوردن دیگران به میدان مباهله، نشان می‌دهد که دیگران مصداق <أهل البیت> نبوده‌اند[۴].

رویداد مبارکِ مباهله، از ۵۱ طریق روایت شده ‌است و منابع شیعی و سنی متفقند که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله، علی، فاطمه، حسن و حسین صلوات الله علیهم را همراه خود به میدان مباهله آورده‌اند. خبر کامل واقعه مباهله در بحار الانوار (ج۲۱، صص۲۷۶-۳۵۶) آمده است. باید دانست که در حدود شصت نفر از بزرگان اهل سنت نیز تصریح نموده‌اند که آیه مباهله، درباره اهل بیت علیهم ‌السلام، نازل شده است. از جمله این شخصیت‌ها می‌توان به این موارد اشاره نمود: <مسلم بن حجاج نیشابوری در کتاب الجامع الصحیح، احمد بن حنبل در کتاب المسند خود، طبری در کتاب تفسیر معروف خود، حاکم نیشابوری در کتاب المستدرک، حافظ ابونُعیم اصفهانی در کتاب دلائل النبوه، واحدی نیشابوری در کتاب أسباب النزول، فخر رازی در تفسیر معروف خود، ابن اثیر در کتاب جامع الاصول، ابن جوزی در کتاب تذکره الخواص، قاضی بیضاوی در تفسیر مشهور خود، آلوسی در تفسیر روح المعانی، طنطاوی در تفسیر الجواهر، زمخشری در تفسیر الکشاف، ابن حجر عسقلانی در کتاب الاصابه، ابن صباغ در کتاب الفصول المهمه، قرطبی در تفسیر الجامع لاحکام القرآن و الخ>.

اعمال روز مبارک مباهله

روز بیست و چهارم ذی الحجّه، روز مباهله پیامبر صلّی الله علیه و آله، با مسیحیان نجران، از آنجا که گواهی گویا بر حقانیت و درستی دعوت آن حضرت و عظمت شأن اهل بیت (ع) اوست، به جهت تیّمن و تبرک این روز ـ که افزون بر نزول دو آیه شریفه مباهله و اهل بیت علیهم السلام، سوره هل اتی هم بروایت در این روز نازل شده است ـ در مصادر ادعیه و زیارات، اعمال مخصوصی برای این روز مبارک، با استناد به کلمات نورانی و دُرربار معصومین کرام علیهم السلام، ذکر شده است، از آن جمله می‌توان به: <غسل، روزه، دو رکعت نماز، دعای مباهله، زیارت امیرالمؤمنین (ع) و زیارت جامعه کبیره> اشاره نمود[۵].

مباهله، حجّتی زنده و سنّتی جاوید برای اثبات حقانیّت دین

طبق آن چه از برخی روایات فهمیده میشود، مسأله مباهله، اختصاص به شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله و آن هم در خصوص ماجرای نصارای نجران ندارد؛ بلکه افراد با ایمان میتوانند برای اثبات حقانیت اسلام، مباهله کنند. طبق این روایات، ائمه اهل بیت علیهم السلام نه تنها این عمل را مشروع دانسته‏اند، بلکه بدان سفارش هم کرده‏اند؛ برای نمونه روایاتی در بَابُ الْمُبَاهَلَه کتاب الکافی و همچنین در بخش أَبْوَابُ الدُّعَاء کتاب وسائل الشیعه، باب‌های ۵۶ و ۵۷ درباره مباهله هست با عناوین: <بَابُ اسْتِحْبَابِ مُبَاهَلَهِ الْعَدُوِّ وَ الْخَصْمِ وَ کَیْفِیَّتِهَا وَ اسْتِحْبَابِ الصَّوْمِ قَبْلَهَا وَ الْغُسْلِ لَهَا وَ تَکْرَارِهَا سَبْعِینَ مَرَّهً> و <بَابُ اسْتِحْبَابِ کَوْنِ الْمُبَاهَلَهِ بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ طُلُوعِ الشَّمْس>[6].

طبق بیان علامه طباطبایی: <مباهله حجت زنده است>؛ ایشان مباهله را از معجزات باقیه اسلام و قرآن میدانند و فرمودهاند: <هر فرد با ایمان می‏تواند به اولین پیشوای خود پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلم، تأسّی نموده، در راه اثبات هر حقیقتی از حقایق ثابته دین با همین سلاح، پنجه در پنجه خصم خود انداخته، با درخواست از پیشگاه خدای توانا، فرمان نابودی وی را صادر کند. این دانشمندان هر وقت خواستند، می‏توانند با فردی از افراد با ایمان مسلمین مباهله کرده، حقانیت این آئین پاک و دعاوی آن را آزموده و ثبوت هویت معجزه را از نزدیک و با رأی العین، مشاهده نمایند. این گوی و این میدان>[7]. آن مرحوم همچنین درباره عمومیّت مباهله می‌فرمایند: <آیه مباهله در این که مباهله حقّ، عمومیّت دارد و اختصاص به مباهله نبی اکرم (صلّی الله علیه و آله) با نصارای نجران ندارد، خالی از اِشعار نیست و اخباری که از اهل بیت عصمت علیهم السلام رسیده در عمومیّت مباهله صراحت دارند. امام باقر علیه السلام در مناظره‌ای که با عبدالله بن عمر لیثی، در مشروعیت نکاح متعه دارد، عبدالله بن عمر را به مباهله دعوت می‌کند و همچنین در روایتی امام علیه السلام یکی از شیعیان را که با بعضی از اهل تسنّن، مناظره مذهبی داشته، امر می‌کند که طرف خود را به مباهله دعوت کند؛ بنابر این مباهله آیتی است عمومی که خدای متعال آن را پشتیبان حق قرار داده است>[8].

محقق نراقی رحمه الله در کتاب خزائن آورده است:  <مرحوم میرزا ابوالقاسم میرفندرسکی (متوفی۱۰۵۰هـ) در یکی از مسافرتها به شهری [در هندوستان] که ساکنانش نصرانی بودند، وارد شد و با مردمش معاشرت پیدا کرد. روزی از روزها عدّهای برای تخطئه مذهب میرزا گفتند: یکی از چیزهایی که نشانگر حقّانیت مذهب ما و باطل بودن مذهب شماست، استحکام معابد [، کلیساها] و صومعههای ماست تا آنجا که بعضی از آنها از زمان ساختشان که بیش از هزار سال میگذرد، بدون هیچگونه عیبی باقی ماندهاند؛ به خلاف مساجد و معابد شما که غالبا طبق آنچه که ما دیدیم، بیش از یک قرن باقی نمیماند. آیا دلیلش این نیست که حق خود را حفظ میکند و باطل همیشه در معرض زوال است؟! میرزا (ره) در جواب فرمود: علّّتش این نیست؛ بلکه چون این بناها طاقت کلمه حقّ و اعمال صالحه و عبادات مقبوله مؤمنین را ندارد، به خاطر همین سستی و خرابی در معابد ما پدید میآید؛ به خلافِ معابد شما که در آنها کلمه حقّی که مورد رضایت خدا باشد، به آسمان بالا نمیرود. شاهدش هم این است که اگر در یکی از معابد شما که دربارهاش چنین میگویید اعمال حقّ ما قرار گیرد و آن راز و نیازهای مقبول از آنجا به طرف آسمان بالا رود، خواهید دید که آن بنا هم در مقابل خدا و از ترس مقام الهی خاضع و خاشع و ذلیل خواهد گشت. آنها گفتند: این ادّعا را فقط با امتحان قبول میکنیم. سپس کنیسهای را نشان دادند که مدّعی بودند قدیمیترین و محکمترین کنیسهشان است. گفتند آنجا برو و هر کاری میخواهی انجام بده؛ اگر با کارهای تو در عمارت خلل و سستی پدید آمد، ادعای تو درست خواهد بود و گرنه باید قبول کنی که سخن ما صحیح است. میرزا (ره) قبول کرد و پس از تطهیر و وضو، با استمداد از ذات الهی و توسّل به اجداد طاهرینش (علیهم السلام) داخل آن معبد بزرگ شد. در کمال جلالت و هیبت در حالی که اهالی شهر اطراف معبد اجتماع کرده بودند، اذان و اقامه گفت و هنگامی که آماده تکبیره الاحرام شد، تمام وجودش را به خداوند سبحان سپرد و کلماتی را که درخت کوه طور با حضرت موسی علیه السلام سخن گفته بود، به زبان آورد و در نهایت تعظیم و ابّهت گفت: “الله أکبر” و پس از گفتن آن، فورا از معبد خارج شد. چشم بر هم زدنی نگذشت که آن بنای بزرگ خراب شد و با خاک یکسان گشت و از آن معبد جز تلّی از خاک بر جای نماند>[9].

حجت الاسلام رجبی، قائم مقام مؤسسه آموزشی امام خمینی (ره) نیز در گفتگویی، اشاره داشتند که: <اگرشرایط همان شرایطی باشد که در آن مقطع وجود داشت، امروز نیز می‌توان مباهله کرد. اگر همان گونه که در آیات قرآن اشاره شده است، شرایط به گونه‌ای باشد که برای اثبات حقانیت اسلام بحث‌های علمی انجام و دلایل متقنی بر حق بودن اسلام ارائه شود و علاوه بر آن، این دلایل از سوی صاحب نظران و کسانی که از لحاظ معنوی درجات عالی تقرّب الهی را دارا بوده و به دستورات الهی عمل می‌کنند، تبیین و تشریح شود، می‌توان سنّت مباهله را اجرا کرد. نقل می‌کنند که مرحوم علامه طباطبایی در زمان حیات خویش فرموده بودند که اگر کسانی باشند، ما حاضر هستیم در حقّانیت اسلام و دستورات آن بحث کرده و مباهله کنیم>[10].

باید افزود که مرحوم آقا بزرگ تهرانی نیز در خصوص مباهله با منکرین حقّ در کتاب شریف الذریعه إلی تصانیف الشیعه (ج۱۹، ص۴۷) اثری دستویس با عنوان رساله فی المباهله مع المخالفین للحقّ تألیف مولی محمّدکاظم بن محمّدشفیع، هزارجریبی مازندرانی حائری (د. ۱۲۳۴‌هـ) گزارش کرده است که نسخه‌‌ای از آن ضمن مجموعه‌ای بخطّ مؤلف، در کتابخانه مرحوم شیخ عبدالحسین طهرانی در کربلا بوده است.

باید افزود هر چند نزد شیعه امامیّه اثنی عشریه، مباهله، سنّتی جاوید و حجّتی زنده شمره می‌شود، امّا ذکر نمونه ذیل، نشان می‌دهد، این امر، به ندرت، در میان اهل سنّت، نیز، در دوره‌هایی رایج بوده است. برای نمونه در نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، با عنوان رساله در نکوهش تصوّف[۱۱] تألیف ملا حسن بن محمدعلی یزدی حائری (د. ۱۲۴۲هـ) که بیشتر در نقد اندیشه‌های ابن‌عربی (د. ۶۳۸هـ) است، یکی از عناوین اثر این است: <در گفتگوی شهاب‌الدین ابن‌حجر با ابن الامین پیرو ابن عربی، بنقل تقی‌الدین فارسی (به تازی)، که ایندو درباره ضلالت ابن‌عربی در رمضان، مباهله کردند و ابن الامین پس از این، در روضه در ذیقعده ۷۹۷ کور شد و مُرد و ابن‌حجر می‌گوید من میدانستم که یکسال نمی‌کشد>!

روز مبارک مباهله در نسخه‌های خطی

الف) نمونه‌هایی از آثار مستقل تراثی در باره مباهله

پیش از گزارش نسخه شناسی آثار دستنویس درباره مباهله، مقدمّتاً باید گفت که مرحوم آقا بزرگ تهرانی در این موضوع در کتاب الذریعه (ج۱۹، ص۴۷) از دو اثر با عنوان کتاب المباهله، یکی تألیف ابوالفضل محمّد بن عبدالله شیبانی و دیگری از ابوجعفر محمّد بن علی شلمغانی مشهور به ابن‌ابی‌العزاقر (گویا از تألیفاتِ دوره استقامت وی) یاد نموده است. کتاب اول نزد سید بن طاووس بوده است و او در کتاب الاقبال خویش از آن اثر بیست و پنج صفحه، خبر طویل مباهله را نقل نموده است. به نظر می‌رسد، هر دو این کتب، در گذر زمان، مفقود گردیده و متأسفانه تاکنون نسخه‌ای از آن دو، در منابع و فهارس داخلی و خارجی، گزارش نشده باشد.

ـ ترجمه دعای مباهله

از: علامه محمّدباقر بن محمدتقی مجلسی اصفهانی (د. ۱۱۱۰هـ)

شماره <11/12677> (کتابت اواخر سده ۱۱هـ) نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رکـ . فهرست، ج۳۲، ص۲۰۰).

گزارش متن: ترجمه فارسی دعای مباهله همراه مقدّمه‌ای نسبتاً طولانی است. باید دانست این دعای شریف، به نقل از <محمّد بن سلیمان دیلمی>، به روایتِ <حسین بن خالد> از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام، در کتاب مصباح المتهجد، تألیف گرانسنگِ شیخ الطائفه، ابوجعفر محمّد بن حسن، طوسی، مشهور به شیخ طوسی (د. ۴۶۰هـ) آمده است. نیمه نخست این دعا، با دعای سحر معروف، کاملاً همخوانی دارد، لیکن آنچه در مصباح المتهجد به عنوان دعای سحر آمده، فقط در سیاقِ انشاء، با این دعا همخوانی دارد. باید افزود که عمده کتب ادعیه مخطوط موجود در کتابخانه‌های تراثی، حاوی دعای مباهله می‌باشند. ترجمه فارسی بخشی از دعای مباهله چنین است: <خداوندا! بر محمّد و آل محمد درود فرست و به من شادی و خرّمی، استقامت و گشایش، عافیت و سلامت و کرامت، روزی پاک و فراوان، و هر نعمت و وسعت که نازل شده یا از آسمان به زمین نازل می‌شود، قسمت کن. خداوندا! اگر گناهان، چهره مرا نزد تو فرسوده‌اند و میان من و تو حایل شده‌اند و حالم را نزد تو دگرگون کرده‌اند، از تو درخواست می‌کنم به نور آبرویت که خاموش نشود و به آبروی حبیبت محمّد مصطفی صلّی الله علیه و آله و به آبروی وصیّت، علّی مرتضی علیه السلام و به حقّ اولیائت که آنها را برگزید‌ه‌ای که بر محمّد و آل محمّد درود بفرستی و هر گناه که کرده‌ام بیامرزی و مرا در باقی مانده عمرم حفاظت کنی. خداوندا! من مطیع توام، پس از من خشنود باش. عملم را ختم به خیر کن و ثواب آن را برایم در بهشت مقرّر فرما و آنچه تو، خود سزاوار آنی، برای من مقدّر فرما، ای سزاوار تقوا و آمرزش، رحمت فرست بر محمّد و آل محمّد و به رحمتِ خود، به من رحم کن، ای مهربان‌ترینِ مهربانان>.

ـ شرح دعای مباهله

از: ناشناخته

شماره <13/ع> (کتابت ۱۲۴۴هـ) نسخه کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران (رکـ . فهرست، ج۷، صص۱۵-۱۷).

گزارش متن: شرحی فارسی بر دعای مباهله است که سال ۱۲۴۴هـ از سوی شارحی ناشناس نوشته شده است. این شرح در ضمن مجموعه‌ای (کتاب دعا) حاوی سور و ادعیه چندی آمده است: <سوره یس، دعای کمیل، دوازده امام خواجه نصیرالدین طوسی، دعای اعتصام، دعای اختتام، زیارت امام حسین علیه السلام در روز عاشوراء، زیارت حضرت امیرالمومنین علیه السلام، زیارت جامعه کبیره، دعای سمات، دعای مشلول، مناجات پانزده‌گانه امام زین العابدین علیه السلام، دعای ابوحمزه، دعای عدیله، دعای ماه مبارک رمضان، دعای امام زین العابدین علیه السلام در مهمات و نزول حوادث و ملمات، دعای توبه، دعای مکارم الاخلاق، دعای مساء و صباح و بخشی از صحیفه سجادیه، شرح دعای جوشن کبیر، دعای جوشن کبیر، زیارت مفجعه ابی عبدالله علیه السلام و جز اینها که برخی از آنها، از جمله همین دعای مباهله، شرح هم گردیده‌اند.

ـ تفسیر <أنفسنا> در آیه مباهله

از: ملا عبدالخالق بن عبدالرحیم یزدی (د. ۱۲۶۸هـ)

شماره <1/7188> (بخشی از نسخه بخطّ مؤلف و باقی کتابت ۱۲۶۶هـ)، نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رکـ . فهرست، ج۱۸، ص۳۲۴).

شماره <1/39> (سده ۱۳هـ)، نسخه مرکز تحقیقات دارالحدیث قم (رکـ . فهرست، ج۱، ص۱۶).

گزارش متن: شرح و تفسیری بر واژه <أنفسنا> در آیه شریفه مباهله (سوره آل عمران، آیه ۶۱) است که شارح آن را در پاسخ پرسش <میرزا محمّدحسین حائری> در قالبِ <سؤال و جواب> به تاریخ بیست و پنجم ربیع الثانی ۱۲۶۶، هنگامی که قصد عزم زیارتِ عتبات عالیات عراق را داشته در شهر قم نوشته است. شارح در این رساله، معانی حقیقی یا مجازی آن را با استفاده از گفته‌های مفسّرین و علمای کلام و محدّثین به تفصیل توضیح داده است.

ـ خبر المباهله

از: ناشناخته

شماره <1/7564> (کتابت سده ۱۳هـ)، نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (رکـ . فهرست، ج۱۶، ص۶۲۹).

گزارش متن: روایت رویداد مباهله است که از کتاب الأقبال مرحوم سید علی بن طاووس، حلّی، مشهور به <ابن طاووس> (د. ۶۵۶هـ) نقل گردیده است.

ـ مباهله نصارای نجران

از: ناشناخته

شماره <13/1996/ع> (کتابت بین سال‌های ۱۲۹۷-۱۳۰۳هـ، در برگ‌های۱۶۱-۱۶۳)، نسخه کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران (رکـ . فهرست، ج۱۱، ص۵۱).

گزارش متن: در این رساله کوتاه گزارشی از خبر و رویداد مبارک مباهله ارائه گردیده است. این رساله در ضمن مجموعه‌ای نوزده رساله‌ای درج شده است.

ب) نمونه‌هایی از آثار مشتمل تراثی درباره مباهله

ـ مصباح الانوار فی فضائل امام الابرار

از: شیخ هاشم بن محمّد

شماره <3691> (کتابت سده۸هـ)، نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رکـ . فهرست، ج۱۰، صص۸۸-۹۰).

شماره <5557> (کتابت سده ۱۳هـ)، نسخه کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار (رکـ . فهرست، ج۵، ص۵۸۰).

گزارش متن: کتابی در فضائل و مناقب حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و آیات و روایت‌ها و احادیثی که درباره آنحضرت آمده، در دو جلد و مشتمل بر سی و شش باب و احادیث با اسناد می‌باشند. جلد اول کتاب دارای بیست و یک باب، که آخرین باب آن، با عنوان: <الباب الحادی والعشرون: فی فضله یوم المباهله> درباره مباهله می‌باشد. باید دانست که این اثر به اشتباه در برخی مصادر به شیخ طوسی (د. ۴۶۰هـ) نسبت داده شده است که صحیح نمی‌باشد.

ـ تاریخ پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام

از: ناشناخته

شماره <13330> (کتابت سده ۱۳هـ)، نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی (رکـ . فهرست، ج۳۶، صص۲۸۷-۲۸۹).

گزارش متن: تاریخ مفصلی در شرح حالات چهارده معصوم علیهم السلام است. مؤلف ناشناس ما ـ که قاعدتاً بایستی از دانشمندان قرن ۱۲ یا ۱۳هـ بوده باشد چرا که از علامه مجلسی با دعای <رحمه الله> یاد می‌کند ـ این اثر را از برخی مصادر روایی، همچون بحار الانوار وحیات القلوبِ علامه مجلسی (ره) تألیف نموده است. مؤلف کتاب خود را در دو <لجه> و هر لجه را در ده <موج> و هر موج را در ده <رشحه> تنظیم نموده است. باید دانست باب چهل و هفتم این اثر <در بیان مباهله> می‌باشد.

ـ کتاب انوار

از: ناشناخته

شماره <33> (کتابت سده ۱۳هـ)، نسخه مرکز تحقیقات دارالحدیث قم (رکـ . فهرست، ج۱، صص۱۲۲-۱۲۴).

گزارش متن: کتابی مفصل در بیان حالات حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی و حضرت فاطمه علیهما السلام مانند کتاب حیاه القلوب علامه مجلسی (ره) است. مؤلف در این کتاب، غالباً به ترجمه روایات وارده در هر باب بدون ذکر سند و مأخذ اکتفا نموده و در چندین مورد از کتاب عین الحیاه و حیاه القلوب علامه مجلسی نقل مطلب کرده است و مؤلّف در برخی موارد نیز، از خود با عنوان <مسوّد اوراق گوید> یاد می‌کند. این اثر دارای سه باب و هر باب دارای چند فصل است. باید افزود مؤلف، فصل شانزدهم بابِ نخستِ کتاب خود را با عنوان <در بیان قصه مباهله> آورده است.

ج) نمونه‌هایی از آثار تألیفی در شب یا روز مباهله

ـ ترجمه منیه المرید

از: شیخ حسین بن حسن نجّار شوشتری (د. پس از ۱۲۶۰هـ)

شماره <10632> (بخطّ مؤلف)، نسخه کتابخانه آیت‌الله الله مرعشی (رکـ . فهرست، ج۲۷، ص۹۶).

گزارش متن: ترجمه تحت اللفظی کتاب منیه المرید شهید دوم (د. ۹۶۵هـ) است که به دستور سید صدرالدین و برادرش سید محمّدعلی و مقرب الخاقان آقا محمدجوادخان انجام شده و در شب عید مباهله ۱۲۶۰هـ به پایان رسیده است.

ـ صلاه الجمعه والعیدین

از: ناشناخته

شماره <6311> (گویا بخطّ مؤلف)، نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رکـ . فهرست، ج۱۶، ص۲۷۸).

گزارش متن: رساله‌ای فقهی ـ استدلالی است که مؤلف در روز مباهله از ماه ذی الحجه سال ۱۲۳۱ در عظیم آباد (هند)، از تألیف آن فراغت یافته است. مؤلّف که گویا اهل هندوستان است، در مطلب نخستِ این رساله، بر وجوب تخییری نماز جمعه در چند فصل، و در مطلب دوم نیز به احکام نماز عید فطر و قربان پرداخته است. باید دانست که مؤلف ضمن مطلب اول، چند بار به رساله جداگانه خود که در موضوع نماز جمعه نگاشته است، ارجاع می‌دهد.

ـ التذکره فی أصول الفقه

از: سیّد عزیزالله بن امام ویردی استرابادی (د. پس از ۱۳۲۸هـ)

شماره <7962> (کتابت سده۱۴هـ)، نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رکـ . فهرست، ج۲۰، صص۲۹۲-۲۹۴).

گزارش متن: رساله‌ایس مختصر در بیان قواعد اصول فقه به روش  استدلالی است که در یک مقدمه، چند مقصد و یک خاتمه در روز دوشنبه ۲۴ ذی الحجه (عید مباهله) سال ۱۳۲۸ به پایان رسیده است.

د) نمونه‌هایی از آثار کتابت شده در روز مباهله

ـ نفائس المسائل و عرائس الوسائل

از: ملا محمّدعلی بن محمّدمهدی آرانی (د. ۱۳۲۷هـ)

شماره <41> (بخطّ مؤلف)، نسخه کتابخانه امامزاده محمّد هلال علیه السلام در آران (رکـ . فهرست نسخه‌های عکسی مرکز احیاء میراث اسلامی، ج۱، ص۱۸۲، شماره نسخه عکسی ۱۶۱).

گزارش متن: شرح مزجی نسبتاً مفصّلی به صورت استدلالی بر کتاب الفیه شهید اول (د. ۷۸۶هـ) در احکام صلات است که در سه جزء و جزء دوم آن در عصر روز مباهله ۲۴ ذی الحجه ۱۲۸۴ به اتمام رسیده است. باید دانست که جزء اول آن در عقائد و بعضی از مسائل تقلید و غیر آن که به حکم پیش درآمد کتاب می‌باشد؛ جزء دوم در اقسام نمازها و مقدّمات آن تا صلات مسافر، و جزء سوم نیز در مقارنات (فروض مقارنه با اجزاء نماز که هشت تا هستند).

ـ مناهل البکاء

از: شیخ علی بن محمدرضا تبریزی (د. پس از ۱۲۶۵هـ)

شماره <3455> (کتابت ۱۳۱۵هـ)، نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رکـ . فهرست، ج۹، ص۲۵۴).

گزارش متن: اثری در حالات و فضائل و مصائب حضرات معصومین علیهم السلام است که با استفاده از احادیث معتبره در یک مقدمه، چهارده <منهل> و یک خاتمه و هر منهل مشتمل بر احوال یکی از معصومین علیهم السلام، و هر منهل منقسم بر چند <مشرب> و هر مشرب در یک مجلس برای اهل منبر نوشته شده است. این اثر دارای خطبه مخصوص مشتمل بر آیاتی از قرآن کریم و فضائل و مناقب معصوم علیه السلام و اشاره به مصائب وی است. نسخه حاضر مشتمل بر منهل پنجم و در حالات حضرت سیدالشهدا علیه السلام می‌باشد که مؤلّف در تألیف آن را مقدم داشته است و به صورت دقیق نمی‌دانیم، آیا وی موفّق به تألیف باقی کتاب شده است یا نه؟ باید افزود که مؤلف این جزء را بیشتر در سفر زیارت امام رضا علیه السلام تألیف نموده و آن را در هشتم جمادی الاخر سال ۱۲۶۵ در تبریز به پایان برده است.

هـ) نمونه‌ای از تملک‌ نسخه در روز مباهله

ـ بحرالفوائد و عقد الفرائد

از: سیّد محمّدشفیع حسینی اصفهانی (د. پس از ۱۰۷۷هـ)

شماره <295> (کتابت سده ۱۲هـ)، نسخه مرکز احیاء میراث اسلامی (رکـ . فهرست، ج۱، صص۴۰۰-۴۰۲).

گزارش متن: کتابی در اصول اخلاقی و اعتقادی و تاریخ انبیای عظام و ائمه هدی علیهم السلام و حالات اولیا و علما و پادشاهان و امیران، با انشائی ادیبانه منشیانه و مسجع همراه تضمین اشعاری از خود مؤلّف یا دیگران، به نام شاه عباس دوم صفوی (حکـ . ۱۰۵۲-۱۰۷۵) شروع و در پنج جلد به سال ۱۰۷۷هـ به اتمام رسانده است. باید دانست که روی برگ نخستِ این نسخه، تملکِ <احمد بن محمّدزمان موسوی به تاریخ <روز مباهله ۱۲۶۰> دیده می‌شود.

و) روز مباهله در عرصه نگارگری (مینیاتورها)

نسخه الآثار الباقیه در فرانسه (با تشکر از دکتر جعفریان)

ز) نمونه‌هایی از کتب چاپی مرتبط با رویداد مباهله

ـ از مباهله تا عاشورا

از: محمّد امینی گلستانی

قم، سپهرآذین، ۱۳۸۵ (چاپ سوم)، ۶۶۲ص.

ـ از نجران تا مدینه، ۹۰ داستان از مباهله پیامبر (ص) با مسیحیان نجران

از: محمّدرضا انصاری

قم، دلیل ما، ۱۳۸۲، ۱۲۰ص.

ـ اسرار مباهله: ماجرای عظیم مباهله بین پیامبر (ص) و مسیحیان نجران و تاریخ هزار و چهارصد ساله آن

از: محمّدرضا انصاری

قم، دلیل ما، ۱۳۸۲، ۳۱۸ص.

ـ آفتاب درخشان در مباهله نصارای نجران

از: محمد احمدآبادی

تهران، بنگاه مطبوعاتی فروزان، ۱۳۶۶، ۱۲۸ص.

ـ المباهله

از: عبدالله السُبیتی

تهران، مکتبه النجاح، ۱۴۰۲هـ ، ۱۵۲ص.

ـ المباهله فی الکتاب والسنّه أاو معجزه الحِوار

از: محمّدصالح القشعمی البحرانی

بحرین، شرکه المصطفی، ۱۴۲۴هـ ، ۳۹۳ص.

ـ امامت و عصمت در قرآن (ج۴: آیه مباهله)

از: رضا کاردان

قم، دلیل، ۱۳۷۹٫

ح) نمونه‌هایی از پایان نامه‌های دانشجویی مرتبط با مباهله

ـ تصحیح و تحقیق تفسیرالمبانی لنظم المعانی سوره‌های آل عمران و نساء

از: زهره صدرزاده

استاد راهنما: غلامحسین اعرابی

پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم . ۱۳۸۳٫

چکیده: در این پایان نامه به تصحیح و نقد تفسیر دو سوره آل عمران و نساء از کتاب المبانی لنظم المعانی پرداخته شده است. مفسران احمد بن محمد عاصمی یکی از دانشمندان سنی مذهب قرن پنجم هجری است. شیوه اصلی مفسر براساس داستان‌ها و مصادیق تاریخی و شأن نزول سور و آیات مبتنی است، ولی از آنجایی‌که شالوده و تفسیر بر مبنای خلاصه نویسی بنانهاده شده ناگفته‌های فراوانی در آن نهفته است که پژوهش حاضر با استناد به منابع روایی و تفسیری شیعه و سنی خصوصاً تفاسیر قدما عهده دار شرح و تبیین نکات مهم و اساسی آن است.

کلید واژه: خلافت، مباهله، علم تأویل، سوره آل عمران، سور قرآن، سوره نساء، المبانی لنظم المعانی، قرآن کریم.

ـ احتجاجات قرآن با اهل کتاب

از: شمس الحسن

استاد راهنما: علی اسدی

پایان نامه کارشناسی ارشد، جامعه المصطفی العالمیه ـ دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۴۳۰هـ.

چکیده: قرآن کریم با اهل کتاب به روش خاص خود احتجاج نموده و از این راه عده‌ای از آنان را به راه حق و راه کمال نزدیک کرد. در این رابطه دلایل و شواهد روشنی بر جواز احتجاج در آیات و روایات وجود دارد که در قرآن کریم، مواردی از جمله، یهود، نصارا، مجوس و صابئین در فصل اول بررسی شده است؛ فصل دوم: احتجاج قرآن با اهل کتاب درباره توحید است. در مورد قائلین به تثلیث و احتجاج قرآن بر علیه آنان، همچنین احتجاج بر ردّ فرزند داشتن خداوند به عقیده مسیحیان و یهودیان است و فصل سوم: احتجاج قرآن با اهل کتاب و موضوع مباهله است.

کلیده واژه: اهل کتاب، احتجاج، تثلیث، قرآن کریم، معاد، مباهله .

ط) نمونه‌هایی از مقالات مربوط به واقعه مباهله

ـ مباهله در منابع تاریخی اهل سنت

از: فاطمه کرمی

مبلغان، ش۱۷۰ (مهر ـ آبان ۱۳۹۲)، صص۳۳-۳۸٫

ـ نقد دیدگاه ابن تیمیمه در شأن نزول آیه مباهله

از: علی ملا موسی میبدی

سراج منیر،  س۳، ش۱۱ (پاییز ۱۳۹۲)، صص۱۲۱-۱۴۲٫

ـ آیه مباهله و امامت علی (ع)

از: زهرا امرایی و محمدجواد رضایی

پژوهش‌های ادیانی، س۱، ش۱ (بهار ۱۳۹۲)، صص۱۰۳-۱۲۰٫

ـ خوانش فقهی جدید از آیه مباهله

از: خالد الغفوری

کوثر معارف، س۸، ش۲۱ (بهار ۱۳۹۱)، صص۴۷-۸۶ و ش۲۲ (تابستان ۱۳۹۱)، صص۴۱-۷۲٫

ـ بررسی دیدگاه آلوسی در آیه مباهله از منظر مفسران شیعه

از: محسن قاسم پور

علوم قرآن و حدیث، ش۸۴ (بهار و تابستان ۱۳۸۹)، صص۱۱۳-۱۳۶٫

ـ مسجد الإجابه یا مسجد مباهله

از: محمّدصادق نجمی

میقات حج، ش۴۱ (پاییز ۱۳۸۱)، صص۱۱۲-۱۳۰٫

ـ دلالت آیه مباهله بر خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علیه السلام

از: اصغر غلامی

امامت پژوهی، ش۳ (پاییز ۱۳۹۰)، صص۳۷-۷۶٫

ـ تأملی در مباهله

از: انسیه عسگری

علوم اسلامی، ش۷ (پاییز ۱۳۸۶)، صص۴۹-۶۸٫

ـ آیه مباهله، سند افتخار

از: شمس‌الله صفرلکی

فرهنگ کوثر، ش۲۵ (فروردین ۱۳۷۸)، صص۸۵-۸۹٫

ـ مباهله

از: علویجه رفیعی پور و سیّد عباس

فرهنگ کوثر، ش۷۹ (پاییز ۱۳۸۸)، صص۱۰۵-۱۱۲٫

ـ تکرار مباهله

از: ،سیّد علی‌نقی میر حسینی

فرهنگ کوثر، ش۶۰ (زمستان ۱۳۸۳)، صص۱۳۵-۱۴۰٫

ـ بررسی تاریخی آیه مباهله و بازتاب های کلامی آن

از: علی معموری

شیعه شناسی، ش۱۹ (پاییز ۱۳۸۶)، صص۸۵-۱۰۰٫

ـ تفسیر آیه مباهله از دیدگاه اهل بیت (ع) و اهل سنت

از: ایلقار اسماعیل زاده

طلوع، ش۱۰-۱۱ (تابستان و پاییز ۱۳۸۳)، صص۸۷-۱۰۶٫

ـ مباهله روشن‌ترین دلیل باورهای شیعه

از: عبد الکریم پاک نیا

مبلغان، ش۵۰ (اسفند ۱۳۸۲)، صص۴۶-۵۷٫

ـ واقعه مباهله

از: حسین سلطان محمّدی

مبلغان، ش۳۸ (اسفند ۱۳۸۱)، صص۴۴-۵۵٫

ـ فاطمه (ع) در قرآن؛ نگاهی به جایگاه فاطمه زهرا (س) در آیه مباهله از نظرگاه اهل سنت

از: محمّدیعقوب بشوی

مباحث بانوان شیعه، ش۴ (تابستان ۱۳۸۴)، صص۸۵-۱۰۴٫

ـ بررسی آیه مباهله از دیدگاه فریقین

از: مجتبی الهیان

پژوهش‌های فقهی، ش۴ (بهار ۱۳۸۵)، صص۴۹-۶۲٫

ـ تحقیقی پیرامون سال و ماه و روز مباهله

از: ناشناخته

درسهایی از مکتب اسلام، س۲۳، ش۹ (آذر ۱۳۶۲)، صص۳۵-۳۹ و ۴۴٫

ـ تحقیقی پیرامون سال و ماه و روز مباهله

از: ناشناخته

درسهایی از مکتب اسلام، س۲۳، ش۸ (آبان ۱۳۶۲)، صص۵۲-۵۵٫

ـ نگاهی بر رویداد مباهله

از: محمدعلی مقدادی

گلستان قرآن، ش۸ (اردیبهشت ۱۳۷۹)، صص۳۵-۳۶٫

ـ فاطمه علیها السلام تجلّی تمام زنان مقدس قرآنی (بر اساس آیه مباهله)

از: محمدجواد سلمانپور

مشکو‌ه، ش۸۳ (تابستان ۱۳۸۳)، صص۴۱-۵۳٫

ـ در پرتو قرآن: معنای نفس در آیه مباهله و معنای مولی در حدیث غدیر

از: محمدرضا مشایی (شهاب)

مشکو‌ه، ش۴۴ (پاییز ۱۳۷۳)، صص۲۶-۴۹٫

ـ تقویم شمسی تاریخ اسلام: مباهله

از: علی زمانی

درسهایی از مکتب اسلام، س۳۲، ش۱۲ (اسفند ۱۳۷۱)، صص۳۴-۳۷٫

ـ عیسی پیام آور اسلام: مروری به داستان مباهله

از: احمد بهشتی

درسهایی از مکتب اسلام، س۳۲، ش۹ (آذر ۱۳۷۱)، صص۴۹-۵۳ و ش۱۱ (بهمن ۱۳۷۱)، صص۴۵-۵۰٫

ـ معرفی کتاب مباهله در مدینه

از: سیّد حسین تقوی

کتاب ماه دین، ش۲۲-۲۳ (مرداد و شهریور ۱۳۷۸)، صص۶-۸٫

ـ داستان مباهله

از: یعقوب جعفری

درسهایی از مکتب اسلام، س۴۴، ش۱۰ (دی ۱۳۸۳)، صص۳۲-۳۶٫

ـ مباهله پیامبر اکرم (ص) با مسیحیان نجران: علی (ع) نفس پیغمبر (ص)

از: علی اصغر نراقی

پژوهش دینی، ش۳ (دی ۱۳۸۳)، صص۷۲-۹۸٫

ـ قصه‌ها و نکته‌ها ـ گفتگوی منطقی یا مباهله

از: ناشناخته

کوثر، ش۳ (زمستان ۱۳۸۰)، صص۹۳-۹۸٫

ـ به مناسبت بیست و چهارم ذیحجه، سالروز واقعه مباهله

از: ناشناخته

گلستان قرآن، ش۱۹۷ (نیمه اول بهمن ۱۳۸۳)، ص۴۲٫

ـ فاطمه (س) در قرآن

از: جین دمن مک اولیف؛ مترجم: محمّدجواد اسکندرلو و ناقد: ،محمّدعلی رضائی اصفهانی

قرآن پژوهی خاورشناسان، ش۴ (بهار و تابستان ۱۳۸۷)، صص۶۵-۹۸٫

ـ <أنفسنا> و معناشناسی تاریخی مفهوم آن در ادبیات دینی

از: محمّدجواد نجفی و سیّد محمّدتقی موسوی کراماتی

شیعه شناسی، س۱۰، ش۳۹ (پاییز ۱۳۹۱)، صص۲۱۱-۲۳۸٫

ـ فرازهائی از تاریخ اسلام: حوادث سال نهم هجرت، پیامبر به مباهله می‌رود

از: جعفر سبحانی تبریزی

درسهایی از مکتب اسلام، س۱۱، ش۵ (اردیبهشت ۱۳۴۹)، صص۲۸-۳۱٫

ـ المباهله

از: سلیمان کتّانی

الموسم، ش۴ (۱۴۰۹هـ)، صص۱۱۶۶-۱۱۶۹٫

حسین متقی

***

منابع پژوهش

آقاجانی، ملیحه، <روز مباهله>، گلبرگ، ش۲۷ (اسفند ۱۳۸۰).

انوار، عبدالله، فهرست کتب خطی کتابخانه ملّی ایران، جلد۷،  تهران، کتابخانه ملی، ۱۳۵۵٫

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل‏الشیعه، جلد۷، با تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی و محمّد رازی، تهران کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۶هـ .

حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی، جلد ۹، قم، مرعشی، ۱۳۶۰٫

———-، –، ———————————–، جلد ۱۰، قم، مرعشی، ۱۳۶۲٫

———-، –، ———————————–، جلد ۱۶، قم، مرعشی، ۱۳۶۷٫

———-، –، ———————————–، جلد ۱۸، قم، مرعشی، ۱۳۶۸٫

———-، –، ———————————–، جلد ۲۰، قم، مرعشی، ۱۳۷۰٫

———-، –، ———————————–، جلد ۲۷، قم، مرعشی، ۱۳۷۶٫

———-، –، فهرست نسخه‌های خطی مرکز احیاء میراث اسلامی جلد۱، قم، مرکز احیا، ۱۳۷۷٫

حسینی اشکوری، جعفر و دیگران، فهرست نسخه‌های عکسی مرکز احیاء میراث اسلامی، جلد۱، قم، مرکز احیا، ۱۳۷۷٫

دانش پژوه، محمّدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، جلد۶،  تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۵٫

——-، —-، ———————————-، جلد۱۶، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۷٫

——-، —- و دیگران، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، جلد۵،  تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۶٫

صدرایی، علی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، جلد۳۶،  قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷٫

—–، –، فهرست نسخه‌های خطی مرکز تحقیقات دارالحدیث قم، جلد۱، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۳٫

طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، جلد۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳٫

——، ——، اسلام وانسان معاصر، به کوشش هادی خسروشاهی، قم، رسالت، ۱۳۹۷هـ .

طهرانی، آقابزرگ، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، جلد۱۹، طهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۸۹هـ .

گروه فهرستنگاران، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، جلد۳۲، قم، مرعشی، ۱۳۸۳٫

مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار لجامعه درر الأخبار، جلد۲۱، بیروت، دارالوفاء، ۱۴۰۱هـ .

منزوی، علینقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران، جلد۱۱، تهران، کتابخانه ملی، ۱۳۷۵٫

http://shabestan.ir

http://www.tebyan.net