معرفی چهل و یک کتاب عربی درباره امیرالمؤمنین علیه السلام، موجود در کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علیه السلام مشهد

کتاب ابتکاری «أهل البیت فی المکتبه العربیه» از آثار کم نظیر علامه محقق سید عبدالعزیز طباطبایی است که آن عالم دردآشنا نوشت و یک سلسله پژوهش مفید و کاربردی را بنا نهاد.
در این کتاب ارزشمند، ۸۵۶ کتاب – در حیطه کتابشناسی و نسخه شناسی – معرفی شده که همه به زبان عربی است و مستقلا پیرامون اهل بیت و به دست نویسندگان و دانشوران سنی نوشته شده است.
این پژوهش در حدود بیست سال پیش سامان گرفته است. طبعا از آن زمان تا کنون ده ها کتاب چاپی و خطی می توان یافت که در راستای آرمان بلند محقق طباطبایی قابل معرفی باشد.
برای این کار به استدراک این کتاب نیاز است تا نسخه های روزآمد آن پیوسته انتشار یابد. زیرا ماهیت نگارش فهرست تخصصی و کتابنامه اساسا اجازه نمی دهد که پرونده کاری را بسته شده بدانیم.
در این جهت تا کنون چند گام برداشته شده است:
۱.کتاب “امیرالمؤمنین علیه السلام در منابع اهل تسنن”. نوشته مهدی مجتهدی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی، مشهد: کتابخانه تخصصی امیر المؤمنین، ۱۳۹۰ شمسی.
در این کتاب بیش از چهارصد کتاب اهل تسنن در باره حضرتش به زبانهای مختلف معرفی شده است، کتابهایی که تا سال ۱۳۸۷ در کتابخانه مشهد فهرست شده است.
۲. نگارنده سطور، در شماره دوازدهم فصلنامه سفینه آثار مهدوی اهل تسنن را که در کتاب المهدی المنتظر نوشته دکتر عداب حمش چاپ اردن معرفی شده، استخراج کرد و در یک مقاله شناساند. این مقاله یک بار دیگر در کتاب “دلیل راه” (تهران: نبآ، ۱۳۹۱) درج شده است.
۳.نگارنده همچنین فهرستی از ۳۳۹ منبع فارسی یا فارسی شده اهل تسنن در مورد اهل بیت سامان داد که در دفتر سوم جنگ انجمن فهرست نگاران نسخه های خطی ص ۳۷۸ تا ۴۳۳ درج شد. این منابع، کتاب و مقاله و پایان نامه را در بر می گیرد. البته پس از انتشار آن مقاله (زمستان ۱۳۹۰) تا کنون حدود ۳۵۰ منبع دیگر شناسایی و فهرست شده که در فرصت مناسب باید منتشر شود.
۴. اینک گامی دیگر در این راه برداشته می شود: معرفی کوتاهی از چهل و یک عنوان کتاب اهل تسنن چاپ مصر و حجاز و یمن که اخیرا به مجموعه گرانسنگ کتابخانه تخصصی امیر المؤمنین علیه السلام در مشهد افزوده شده است. این فهرست به ترتیب حروف الفبا در پی می آید. این منابع در سطوح مختلف فکری و درجه های مختلف در دقت و استناد و اعتبار است که توضیح مختصر پیرامون آنها تا حدی در این موارد گویا است.
هدف از این گفتار، فقط اطلاع رسانی به پژوهشیان است، وگرنه نقد و بررسی دقیق محتوای آنها نیاز به فرصتی مبسوط دارد تا خط کلی این آثار و درونمایه تک تک آنها مورد بررسی قرار گیرد، حسن و عیب آنها ارزیابی شود و موارد منتخب در ردیف استناد ، به کار آید.
این کتابشناخت شتابزده به عنوان هدیه ای مختصر، در ایام میلاد مبارک مولود کعبه، به آستان بلند محبان حضرتش تقدیم می شود ، بدانامید که مورد توجه و عنایت وارث بزرگوار آن امام همام حضرت بقیه الله ارواحنا فداه قرار گیرد، و همگان مشمول دعای خیر آن حجت موعود گردند.

۱. ابوطالب، هل مات مسلماً؟ دکتور علوی أمین خلیل. القاهره : مکتبه الشروق الدولیه، ۱۴۳۲/۲۰۱۱، ۸۷ ص.
نویسنده به سال ۱۹۴۴ در شهر أشمون (مصر) زاده شد. جدّش شیخ سید ابراهیم خلیل و نیز پدرش از بزرگان الازهر بودند. دکترای شریعت اسلامی را از کلیه الشریعه قاهره گرفت.
بیش از بیست کتاب نوشته، از سال ۱۹۹۲ تا کنون عصرهای جمعه در مسجد رأس الحسین قاهره درس هفتگی دارد.
در این کتاب، ایمان حضرت ابی طالب را ثابت کرده و به مخالفان پاسخ منطقی می دهد.

۲. أسنی المطالب فی نجاه أبی طالب، أحمد زینی دحلان. تحقیق وتعلیق حسن بن علی السقاف. عمان (الأردن): المحقق، ۱۴۲۸/۲۰۰۷ ،۱۵۴ ص.
پس از مقدمه بیست صفحه ای محقّق، متن کتاب آغاز می شود، که تعلیقات زیادی دارد. مؤلف (متوفی ۱۳۰۴) مفتی شافعیه در مکه بوده و کتاب نخستین بار به سال ۱۳۰۵ هجری در مصر چاپ شده است. وی کتاب خود را در پی رساله ای از سید محمد بن رسول برزنجی شافعی (متوفی ۱۱۰۳) نوشته که آن رساله در اثبات ایمانِ والدین پیامبر بوده و فصلی در ایمان ابوطالب در خاتمه آن آورده است. شرح حال مؤلف به نقل از هدیه العارفین نوشته اسماعیل پاشا بغدادی (چاپ استانبول ۱۹۵۱ م، ج ۱ ص ۱۹۱) در پایان کتاب آمده است.

۳. أعلمیه أمیر المؤمنین فی کلام سیّد المرسلین وعلماء المسلمین، أمین بن صالح هران الحداء، یمن، ۴۰ ص.
این رساله مختصر، سه بخش دارد:
بخش اول- احادیث نبوی، بخش دوم – نصوص بزرگان صدر اسلام، بخش سوم- کلمات دانشمندان .
در بخش اول – پنج حدیث آورده و بحث سندی در تصحیح آنها می کند:
۱) کنتُ إذا سألتُ رسول الله أعطانی، وإذا سکتُّ ابتدأنی.
۲) أقدم أمتی سلما، وأکثرهم علماً، وأعظمهم حلماً.
۳) أنا مدینه العلم وعلی بابها، فمن أراد المدینه فلیأت الباب.
۴) لم یسبقه الاوّلون بعلم ولا یدرکه الآخرون.
۵) إنّی لأخوه وولیه وابن عمه ووارثه.
بخش دوم شامل جملات این اشخاص است : عمر بن خطاب، ابن عباس، مسروق، داوود بن مسیب، عطاء، عبدالله بن عیاش بن ابی ربیعه، ابو عبدالرحمن سلمی، عایشه، معاویه و جمعی دیگر. اینان در باب علم علوی در زمینه های: فقه، قرآن و فرائض، و نیز در باب مرجعیت علمی حضرتش و گره گشایی های علمی آن جناب سخن گفته اند.
در بخش سوم جملاتی میخوانیم از : ابن جوزی، ابن وزیر، طبرانی، ابن ابی الحدید.
نویسنده از دانشوران یمن است و کتاب هایی دارد همچون: الأحادیث التی صحّحت فی فضل الآل، مختصر کتاب الآیات التی نزلت فی فضل الآل، فقه الآل (که چندین دانشمند یمنی بر آن مقدمه نوشته اند)، و إیقاف الناظرین (که در همین گفتار، معرفی خواهد شد).

۴. الإمام علی وأمراض العصر، ابراهیم سید الشیخ. القاهره: دار غریب، ۲۰۱۰، ۱۷۴ ص.
محور اصلی کتاب، یازده عنوان در سخنان امام علیه السلام است که به گفته نویسنده، می توان برای درمان بیماریها استفاده کرد: کبد ، کلیه، قند، قلب، معده و داخلی، پوست، چشم، دندان، گوش و حلق و بینی و …
در این فصلها، احادیثی را بدون ذکر مأخذ با کلماتی از طب قدیم و جدید درآمیخته و معجونی فراهم آورده است.
این هم نگاهی است به امامی که برای هدایت مردم و نجات آنها از دشواری های قیامت و رهایی آنها از زندگی های شیطانی، بسی سخن برای گفتن دارد. با دیدن این کتاب به یاد آیه قرآن می افتیم که فرمود: فمن الناس من یقول ربنا آتنا فی الدنیا، و ماله فی الآخره من خلاق. صدق الله العلی العظیم

۵. الإمام علی بن أبی طالب رابع الخلفاء الراشدین، محمد رضا، تقدیم وتحقیق: محمد أمین الشبراوی. القاهره؛ دار الحدیث، ۲۰۰۴ / ۱۴۲۵، ۲۲۰ ص.
– چاپ دیگر: الإمام علی بن أبی طالب کرّم الله وجهه رابع الخلفاء الراشدین، تالیف: محمد رضا. إشراف: توفیق شعلان. القاهره؛ المکتبه التوفیقیه، ۲۵۶ ص.
مروری بر رویدادهای زندگی امیرالمؤمنین علیه السلام، که مانند بعضی کتابهای مصری، بدون هیچ استناد و کتابشناسی عرضه می شود.

۶. امیرالمؤمنین علی بن أبی طالب، حیاته وأجمل قصائده، إعداد: قسم الدراسات والتألیف. القاهره: دار الرائد، ۱۴۲۷ / ۲۰۰۷، ۹۶ ص.
کتاب، گزیده اشعار منسوب به حضرت علی علیه السلام است، همراه با مقدمه ای کوتاه در مورد زندگی نامه حضرتش.

۷. أول مَن أسلم مِن الغلمان علی بن أبی طالب رضی الله عنه، محمد ثابت توفیق. الریاض: مکتبه العبیکان، ۱۴۲۱ / ۲۰۰۰، ۳۶ ص.
چهارمین کتاب از مجموعه “سلسله الأوائل للفتیان”، که برای نوجوانان نوشته شده است. در مورد وقایع صدر اسلام، ذهن خوانندگان نوجوان را چنین شکل می دهند: “وقد حدثت خلافات و مصادمات بین علی ومخالفیه، وقد بنیت هذه علی اجتهادات یری کلّ فریقٍ فیها أنها الحقّ الذی یسعی إلیه. والله یتولّی الجمیع.” (ص۳۴). هنر تلخیص تمام تاریخ در یک سطر، دیدنی است! نیست؟!

۸. إیقاف الناظرین علی سبّ الأمویّین لأمیرالمؤمنین وآله الطاهرین، تالیف: أمین بن صالح هران الحداء، ۸۵ ص.
در سه باب به بحث سبّ امیرالمؤمنین می پردازد:
باب اول – وقوع این رویداد در گزارش مورخان (۲۵ گزارش)
باب دوم – ارتکاب سبّ، از سوی بنی امیه و بنی مروان و کارگزاران آنان، تا آنجا که مردم را بر این کار، وا می داشتند، و افراد در صورت امتناع کیفر می دیدند.
باب سوم – حکم این کار بر اساس روایات نبوی.
پیوست کتاب به چهره نمایی از سیمای بنی امیه پرداخته است.
کتاب، در عین اختصار، از استناد بالایی برخوردار است.

۹. بیعه علی بن أبی طالب فی ضوء الروایات الصحیحه مع نقد الدراسات الجامعیه فی الموضوع، تألیف: امّ مالک الخالدی، حسن بن فرحان المالکی، عمان (اردن): مرکز الدراسات التاریخیه، ۱۴۲۱ / ۲۰۰۰، ۳۴۲ ص.
نخستین کتاب از سلسله “نحو إنقاذ التاریخ الإسلامی” است در اثبات این مطلب که بیعت امیرالمؤمنین علیه السلام به نحو صحیح (طبق مبانی اهل تسنن) انجام شده است.
کتاب با یک بحث نظری در مفاد شروط صحت بیعت آغاز می شود، سپس آن مبانی بر بیعت حضرتش تطبیق می شود، در چند عنوان فرعی:
– احادیثی که بر صحّت خلافت حضرتش دلالت صریح دارد.
– احادیثی که بر این امر، دلالت ضمنی دارد.
– احادیث صحیح در باب بیعت علی.
– روایاتی ضعیف در باب بیعت علی، و نقد سندی و متنی آنها.
– بررسی روایات مرتبط به بیعت: طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص، عبدالله بن عمر، ابوسعید خدری، اسامه بن زید و جمعی دیگر با علی علیه السلام
– اجماع صحابه و تابعین و علماء بر صحّت خلافت حضرتش.
تمام این مباحث در یک خاتمه تلخیص شده که ۳۵ نکته در بردارد.
آخرین بخش کتاب، نقد چند پایان نامه دانشگاهی در همین موضوع است، به ترتیب:
۱) الخلافه الراشده / اکرم ضیاء العمری.
۲) خلافه علی بن أبی طالب / عبد الحمید فقیهی.
۳) مرویات أبی مخنف فی تاریخ الطبری / یحیی بن ابراهیم.
۴) عبد الله بن سبا وأثره فی أحداث الفتنه فی صدر الاسلام / سلیمان بن حمد العوده.
۵) تحقیق مواقف الصحابه فی الفتنه من روایات الطبری والمحدثین/ محمد أمحزون.
۶) الإمامه العظمی عند أهل السنه والجماعه / عبد الله بن عمر الدمیجی.
۷) صحابه رسول الله فی الکتاب و السنه / عباده أیوب الکبیسی.
۸) عقیده أهل السنه والجماعه فی الصحابه الکرام / ناصر بن علی الشیخ.

۱۰. التداوی بطبّ الإمام علی رضی الله عنه، أبو عبد الرحمان عادل بن سعد. القاهره: الدار الذهبیه، ۳۴۴ ص.
نویسنده مجموعه ای از احادیث (بدون ذکر منبع و سند) از اهل بیت را در کنار طبّ قدیم (از ابن سینا، بقراط و دیگران) و طبّ جدید (آن نیز بدون ذکر منبع) جای داده و ذیل عناوین مختلف آورده است، مانند:
خرما، شیر، آب، عسل، گوشت، زیتون، ماهی، انگور، سیب، انار، گلابی، انجیر، خربزه، مسواک، عدس، عناب، حنا، نمک، سرکه، حجامت، و ….
از فهرست منابع و کتابشناسی در پایان کتاب خبری نیست.

۱۱. ثقافه التفضیل الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام، طه هادی أحمد الحاضری. صنعاء: مرکز الرائد للدراسات والبحوث، ۱۴۳۳ / ۲۰۱۲، ۱۴۰ ص.
نویسنده، زیدی است و تفضیل امیرالمؤمنین علیه السلام را در چهار باب پی می گیرد:
باب اول – تفضیل الهی حضرتش (بر اساس قرآن و حدیث)
باب دوم – شایستگی ها (سابقه، صدیق اکبر، علم، جهاد)
باب سوم – ولایت (مختصری در مورد جایگاه حضرت در قیامت)
باب چهارم – دیدگاه زید شهید و یحیی بن الحسین از بزرگان زیدیه در مورد تفضیل امیرالمؤمنین علیه السلام

نویسنده ذیل عنوان جهاد امام علیه السلام در فصلی تحت عنوان “الإمام علی والقدس”، به قضیه جنگ خیبر اشاره کرده و کینه یهود با آن حضرت را نتیجه می گیرد. آنگاه به جنگ ۳۳ روزه حزب الله با اسرائیل می پردازد و آن را ادامه جنگ خیبر در دوران ما می داند.

۱۲. جزء فیه حدیث الموالاه (من کنت مولاه فعلی مولاه، المعروف بحدیث الغدیر)، دراسه طرقه وتمییز الأصل من العبارات فی الروایات، تالیف: عبدالفتاح محمود سرور. القاهره: مکتبه الإمام البخاری، ۱۴۳۱ / ۲۰۰۹، ۱۴۴ ص.
به عقیده نویسنده، بیشتر علمای سنت – مانند ابن تیمیه – حدیث را تا حدّ پنج کلمه (من کنت مولاه فعلی مولاه) صحیح – بلکه بعضی از آنها متواتر – می دانند و کلمات بعدی را زیاداتی ضعیف می خوانند.
توضیح این که عمده ترین بحث و بررسی در این کتاب، بررسی سندی است. برای پاسخ این کلام می توان رجوع کرد به: نفحات الأزهار فی تلخیص عبقات الأنوار، نوشته سید علی میلانی، مجلدات حدیث غدیر.

۱۳. الجفر للإمام علی کرم الله وجهه (الفتن وأشراط الساعه ونهایه العالم) ، مراجعه: طه عبد الرؤوف سعد. القاهره: مکتبه زهران، ۱۴۳۲ / ۲۰۱۲، ۲۵۶ ص.
نویسنده، حدود ۲۰۰ صفحه مقدمات برای کتاب جفر منسوب به امیرالمؤمنین و امام صادق علیهما السلام آورده، شامل مباحث زیر: ایمان به غیب، اشراط و علامات قیامت (اشراط صغری، اشراط کبری)، مهدی و مسیح و دجال (دیدگاه ها در مورد آنها)، نزول عیسی علیه السلام، خروج یأجوج و مأجوج، خروج دابّه، خسوف های سه گانه. اصل رساله جفر، حدود ۶۰ صفحه را در بردارد که بخشی از آن جدول های حروف است. مأخذ اصلی کتاب یاد نشده و نویسنده صحّت انتساب آن به امیرالمؤمنین را ثابت نکرده است.

۱۴. جواهر الحکمه: مأثورات إمام البلاغه علی بن أبی طالب رضی الله عنه، مجدی سیّد عبدالعزیز. القاهره: دارالعالم العربی، ۱۴۳۰ / ۲۰۰۹، ۸۳ ص.
پانصد کلمه حکیمانه از امام علیه السلام در این کتاب گرد آورده و در مقدمه می گوید: “هیچ یک از اصحاب پیامبر را نمی شناسیم که مانند امام علی رضوان الله علیه، کلمات حکیمانه از او بر جای مانده باشد.” نویسنده می افزاید: “علی در مدرسه نبوت تربیت یافت. از ظرف عسل جز عسل می تراود؟ و از صدف جز گوهر شاهوار بر می آید؟”
پس از شرح حال مختصر امام، جملات نقل می شود. منابع، فقط در پایان کتاب به صورت کلی آمده است.

۱۵. دیوان الإمام علی، تحقیق: الدکتور إسماعیل العقباوی. القاهره: دار الحرم للتراث، ۱۴۸ ص.
دانشمندان مصری، دیوان منسوب به امام امیرالمؤمنین علیه السلام را بارها چاپ کرده اند. اما در این چاپ، اشعار به شکل موضوعی ارائه شده است، در موضوعهای: وصف، نصح (خیرخواهی)، حکمت، شعر فلسفی، مرثیه، فخر، هجاء، شعر الهی (مناجاتهای منظوم)، مواقف، مدح، عتاب، شعر سیاسی.
نویسنده، استاد ادبیات است و کتابهایی منتشر کرده، از جمله: شعر نزار السیاسی: دراسه لغویه؛ مقدمه فی دراسه النواسخ فی النحو العربی؛ دیوان المتنبّی.
وی در مقدمه کوتاه بر این کتاب، علّت پرداختن به اشعار امام علیه السلام را “فصاحت بیان، ایجاز، بلاغت، روابط بین صورتها، اثر پذیری از ارزش های دینی و آیات قرآنی” می داند. او در مقدمه اشاره می کند که این اشعار را از منابع مختلف برگزیده، ولی نه در متن، منابع اشعار را یاد کرده و نه در کتابشناسی منابع آورده است.

۱۶. دیوان الإمام علی کرّم الله وجهه، تحقیق و مراجعه: سعد کریم الِفقی. القاهره: دار الیقین للنشر والتوزیع، ۱۴۳۳ / ۲۰۱۲، الطبعه الثالثه، ۱۶۰ ص.
نویسنده، پس از مقدمه ای کوتاه درباره امیرالمؤمنین علیه السلام که مبتنی بر کتابهای تاریخ و رجال سنّی آورده، متن دیوان را با توضیح پاره ای از مفردات می آورد.
در پایان، متن قصیده کوثریه سید رضا هندی در مدح حضرت امیر علیه السلام (أمفلّج ثغرک أم جوهر) را آورده است. درباره این قصیده و اشتقبالها و ترجمه های فارسی آن بنگرید: چکامه کوثریه، سید علی رضوی، تهران: طور.

۱۷. دیوان الإمام علی بن أبی طالب رضی الله عنه، تحقیق وتعلیق: قلم العارفین الشیخ أحمد فرید المزیدی. القاهره: مکتبه رجب، ۲۰۱۱، ۱۶۰ ص.
این چاپ از دیوان، شامل اشعاری است که در نسخه های مشهور نیامده است، از جمله قصیده در رثای پیامبر با مطلع:

و قصیده زینبیه با مطلع:

که شامل نصائح خطاب به حضرت زینب است.
متن اشعار با اِعراب چاپ شده و مفردات آن معنا شده است. محقق کتاب، دیوان شافعی، ابن فارض و بوصیری را نیز انتشار داده است.

۱۸. زبده نهج البلاغه لعلی بن أبی طالب کرّم الله وجهه، إعداد وتقدیم: دکتور عبد الحمید صالح حمدان. القاهره: عالم الکتب، ۱۴۲۰ / ۲۰۰۰، ۱۰۴ ص.
نخستین کتاب از سلسله “زبده التراث” که بر اساس نسخه خطی نهج البلاغه (کتابت علی بن ابراهیم حمدانی، جمادی الثانیه ۱۰۳۲، موجود در کتابخانه واتیکان شماره ۹۹۱) و دو نسخه چاپی: محمد ابوالفضل ابراهیم و صبحی صالح تهیه شده است.
این گزیده در چهار فصل سامان یافته است: خطبه ها، کلمات، حکمت ها، دعاها.

۱۹. زینب بنت علی رضی الله عنها عقیله بنی هاشم، إبراهیم محمد حسن الجمل. القاهره: دار الفضیله، ۱۹۹۷، ۳۲ ص.
کتاب به زبان ساده برای نوجوانان نوشته و به عنوان دهمین کتاب در سلسله “بنات حول الرسول” منتشر شده است. نویسنده در همین سلسله، کتابهای زیر را نیز نوشته است:
– فاطمه رضی الله عنها، الزهراء البتول.
– اسماء بنت أبی بکر رضی الله عنها، ذات النطاقَین.
– أم هانی رضی الله عنها، الملکیه الطاهره، الودود الولود.

۲۰. سیره الإمام البطل علی بن أبی طالب، محمد عبدالحافظ، تقدیم: صالح جودت. القاهره: مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۴۲۴ / ۲۰۰۴، ۲۰۵ ص.
مؤلف زاده مصر است و به عنوان کارشناس تربیتی در سعودی و نویسنده روزنامه “الیوم” کار می کند. شعرها و قصه هایی نگاشته و ملحمه ای در مورد عمر بن عبدالعزیز نیز نوشته است.
ملحمه، نوع خاصّی از نوشتار است که می توان آن را “نثر ادبی شعر گونه” نامید. نویسنده، زندگی نامه امیرالمؤمنین علیه السلام را به صورت یک ملحمه در ۳۰ قسمت نوشته که در یک ماه رمضان در رادیو “صوت العرب” ارائه شده است.

۲۱. سیره أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب رضی الله عنه: شخصیته وعصره، الدکتور علی محمد محمد الصلابی. القاهره: مؤسسه إقرأ، ۱۴۲۶ / ۲۰۰۵، ۸۴۸ ص.
ترجمه انگلیسی آن:

چاپ دیگر از این کتاب:
أسمی المطالب فی سیره امیرالمؤمنین علی بن أبی طالب کرّم الله وجهه، شخصیته وعصره، تألیف الدکتور علی محمد محمد الصلّابی. القاهره: المکتبه التوفیقیه، ۲ ج.
چاپ دیگر:
سیره أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب رضی الله عنه: شخصیته وعصره، دراسه شامله، تالیف علی محمد محمد الصلابی، القاهره: مؤسسه زاد، ۱۴۳۳ / ۲۰۱۲، ۸۴۸ ص.
کتاب هفت فصل دارد:
فصل اول – علی بن ابی طالب در مکه – که ضمن آن تاریخ حضرتش در مدینه را نیز تا زمان رحلت پیامبر آورده است.
فصل دوم – علی بن ابی طالب در زمان خلفای راشدین – که روابط میان آنها را بسیار حسنه نشان داده است.
فصل سوم – بیعت با علی و اهمّ صفات او و زندگی اجتماعی او. بخشی از حکمت ها و کلمات نورانی علوی در همین فصل آمده است.
فصل چهارم – تدبیرهای مالی و قضایی و – به تعبیر مؤلف – بعضی از اجتهادات فقهی امیرالمؤمنین، که ضمن آن به فقه حضرتش به ویژه در حدود و دیات می پردازد.
فصل پنجم – مدیریت حکومت توسط امیرالمؤمنین علیه السلام.
فصل ششم – معرکه جمل و صفین و قضیه تحیکم.
در این فصل، نویسنده خوانندگان را از کتابهایی که تاریخ صحابه را مشوّه نشان داده، بر حذر می دارد، بدین ترتیب: الامامه و السیاسه، نهج البلاغه، الاغانی، تاریخ یعقوبی و مروج الذهب.
فصل هفتم – موقف امیرالمؤمنین در برابر خوارج و شیعه. بخشی از این فصل، ردّ عقاید شیعه در باب توحید، مقامات ائمه، سنت نبوی، مهدی منتظر و رجعت است، که نهایتاً به تجربه های تقریب بین مذاهب می پردازد. بحث در باب خلافت و شهادت حضرتش در پایان همین فصل است.
فهرست منابع، پایان بخش کتاب است. در این فهرست، هیچ کتاب شیعی دیده نمی شود، با این که در متن کتاب، بسیار به شیعه می پردازد.
در میان منابع، آثاری در باب امیرالمؤمنین علیه السلام معرفی شده که به بعضی اشاره می شود:
۱. فقه الإمام علی بن أبی طالب، أحمد محمد طه. پایان نامه، دانشگاه بغداد.
۲. خلافه علی بن أبی طالب رضی الله عنه، عبد الحمید علی ناصر فقیهی. پایان نامه، الجامعه الإسلامیه، مدینه.
۳. منهج علی بن أبی طالب فی الدعوه إلی الله، دکتر سلیمان بن قاسم العید. ریاض: دار الوطن، ۱۴۲۲ / ۲۰۰۲.
۴. علی بن أبی طالب، خالد بیطار.
۵. علی بن أبی طالب، عبد الستار شیخ. چاپ اول: ۱۴۱۲ / ۱۹۹۱.
۶. صحیح التوثیق فی سیره علی بن أبی طالب، مجدی فتحی السید. طنطا: دار الصجابه، ۱۴۱۷ / ۱۹۹۶.
۷. موسوعه فقه علی بن أبی طالب، قلعجی. بیروت: دار النفائس، ۱۴۱۷ / ۱۹۹۶.
۸. علی بن أبی طالب، دکتر علی شرفی. اربد (اردن): دار الکندی، ۲۰۰۱.
۹. المروی عن أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب فی التفسیر من سوره المائده إلی سوره الناس، فهد عبد العزیز ابراهیم الفاضل. پایان نامه دانشگاه محمد بن سعود.
۱۰. خلافه علی بن أبی طالب، مستخرج من البدایه و النهایه، دکتر محمد بن صامل السلمی. دار الوطن، ۱۴۲۲ / ۲۰۰۲.
۱۱. أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب، أحمد السید یعقوب رفاعی. قاهره: دار الفضیله.
۱۲. علی بن أبی طالب مستشار أمین للخلافاء الراشدین. دکتر محمد عمر الحاجی. دمشق: دار الحافظ، ۱۹۹۸.
نویسنده کتابی در باب خلیفه دوم دارد تحت عنوان “فصل الخطاب فی سیره أمیرالمؤمنین عمر بن الخطاب” (امارات: دار الصحابه، ۲۰۰۲) و کتابی درباره امام مجتبی علیه السلام تحت عنوان «خامس الخلفاء الرشادین، الحسن بن علی رضی الله عنهما، شخصیته وعصره» (قاهره: اقرأ، ۱۴۲۸ / ۲۰۰۷، ۴۱۵ ص).

۲۲. سیره ومناقب أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب رضی الله عنه، جمع وترتیب: أحمد بن شعبان بن أحمد. القاهره: مکتبه الصفا، ۱۴۲۷/۲۰۰۶، ۲۴۰ص.
اخباری در شرح حال حضرت امیر علیه السلام از کتابهای تاریخی و حدیثی عامّه گردآورده است. بر اساس ارزیابی بخاری و مسلم و البانی، موارد صحیح را معین کرده و در مورد بقیه فقط مصدر را ذکر می کند. عناوین پنج باب کتاب:
۱) ویژگی های شخصی
۲) زندگی نامه در زمان حیات پیامبر و پس از آن
۳) دوره حکومت و پس از آن
۴) شهادت
۵) برائت علی از شیعه!
درباب پنجم، بیشترین استناد به کتاب ” الشیعه والتشیّع” نوشته احسان الهی ظهیر است. و از اینجا ارزش علمی کتاب معلوم می شود! کافی است بحث ” افتراق الشیعه الی شیع کثیره” (ص ۲۱۰ – ۲۱۵) را بخوانید که حدود چهل فرقه در درون شیعه نام برده است. مثلا این فرقه ها:
۱.فرقه ای که تمام دوازده امام را پیامبر می داند!
۲. فرقه ای که مغیره بن سیعد را پیامبر می داند!
۳. فرقه ای که منصور عجلی را پیامبر می داند!
۴. فرقه محمدیه که پیامبر خاتم را خدا می داند!
۵. فرقه ای که آدم علیه السلام را خدا می داند، پیامبران پس از او را پیامبر می داند، سپس امام علی تا امام جعفر صادق را خدا می داند!
۶. فرقه ای که تمام اولاد حسن را “أبناء الله وأحبّاؤه” می داند!
… تا آخر. خواننده خود ، صدها فرقه بدین گونه می تواند بسازد. نه مدرک می خواهد نه مستند. خودتان بنویسید و خودتان نام آن را کتاب علمی بگذارید و خودتان منتشر کنید و خودتان بخوانید! می بینید که پژوهشگر شدن چه آسان است!

۲۳. سیره ومناقب الإمام علی بن أبی طالب رضی الله عنه، أسامه السید عبد المجید. القاهره: دار الحسام للنشر والتوزیع، ۲۰۰۵، ۱۶۰ص.
مروری بر زندگی امیر المؤمنین علیه السلام ، که نزدیک به نیمی از آن گزیده ای از نهج البلاغه همراه با توضیح مفردات آن است.

۲۴. علی والخلفاء رضی الله عنهم، الدکتور بشّار عوّاد معروف: القاهره: مکتبه الإمام البخاری، ۱۴۳۱/۲۰۱۰، ۸۰ص.
نویسنده در صدد اثبات روابط حسنه میان امیرالمؤمنین و خلفا است، به بدترین عبارات در مورد علمای شیعه سخن می گوید ، و آنها را گمراه و گمراه کننده می داند.

۲۵. علی بن أبی طالب رضی الله عنه، دکتور مصطفی مراد. دبی: دار الفضیله، دار الفجر، ۱۴۲۸/۲۰۰۷، ۵۲۵ ص.
نویسنده که استاد دانشگاه الازهر است، این کتاب را به عنوان چهارمین کتاب از سلسله “الخلفاء الراشدون” ارائه می کند ابتدا به مناقب و فضائل حضرتش و کارنامه آن جناب در خلافت می پردازد . سپس به مسائل مورد مناقشه می رسد ، مانند: قبول خلافت، عزل معاویه، قتل عثمان، عزل قیس بن سعد، قبول تحکیم در قضیه صفین. این مسائل به نوعی با زندگی سیاسی حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام ارتباط می یابد.
پس از آن چند بحث کلّی را بررسی می کند: عدالت صحابه ، خوارج، شیعه، امامت و افضلیت علی علیه السلام.

۲۶. علی بن أبی طالب رضی الله عنه، حکماً وفقهاً، حامد جامع، ۲ ج.
۲۰۰۱ م. ج ۱: ۳۷۳ ص، ج ۲: ۴۰۶ ص.
پایان نامه دکترای مؤلف است. جلد اول به حیات و فضائل و موقف امیر المؤمنین در برابر مخالفانش (جمل و صفین و نهروان) اختصاص دارد. جلد دوم به قضاوتهای حضرتش و تحلیل دیدگاه های فقهی حضرت – به قول مؤلف: اجتهادات حضرت – می پردازد، که به ترتیب ابواب فقهی آورده است. مؤلف ، از منابع مختلف ( سنی، زیدی، شیعه امامی ) بهره گرفته و فهرست منابع را به ترتیب موضوعی (کتابهای تفسیر، حدیث، سیره، عقائد، منابع مربوط به امیرالمومنین، ادب و لغت، تصوف، فقه، تاریخ) آورده است. این پایان نامه به صورت کتاب چاپ شده است. (دو جلد. قاهره: وزاره الاوقاف، ۱۴۳۰/۲۰۰۹)

۲۷. علی إمام الأئمه، أحمد حسن الباقوری. مصر: دار مصر، ۳۸۳ص.
کتاب ، با قصیده ۵۴ بیتی شیخ محمد عبد المطلب استاد مدرسه دارالعلوم آغاز می شود که در مدح امیر المومنین علیه السلام است و به عنوان ” علویه عبد المطّلب” شهرت دارد.
متن – که فهرست مطالب ندارد – شامل عناوین مختلف است در شناخت امیر المومنین علیه السلام و مروری بر بعضی کلمات و احکام قضایی حضرتش ، که به شناخت مهدی موعود بر اساس احادیث امیر المومنین پایان می گیرد.

۲۸. علی إمام المتقین (۲ ج)، عبدالرحمان الشرقاوی. القاهره: دار غریب، دو جلد.
نویسنده چندین کتاب در مورد وقایع تاریخی در قالب شعر یا داستان نوشته است، از جمله: الحسین ثارالله نمایشنامه منظوم،۱۹۷۰)، الحسین شهیدا (نمایشنامه منظوم،۱۹۷۲).
مطالب کتاب ابتدا به صورت پیاپی در روزنامه الأهرام چاپ مصر منتشر شده و مورد اعتراض هایی قرار گرفته است.
نویسنده اشاره می کند که به توصیه استادش شیخ محمد ابو زهره منابع را در کتاب یاد نکرده تا خوانندگان عرق بریزند و رنج ببرند و آنها را بیابند!
چندین ناشر دیگر نیز این کتاب را چاپ کرده اند.

۲۹. علی بن أبی طالب رضی الله عنه، الحاجه نفیسه السلاب، راجعه وقدم له: الشیخ مصطفی العدوی. طنطا: مکتبه مکه، ۱۴۳۰/۲۰۰۹
چهارمین کتاب از “سلسله العشره المبشّرون بالجنه” ، شامل احادیثی در باب امیر المومنین علیه السلام که مؤلف در حواشی صفحات ، به ارزیابی آنها پرداخته و بخشی از آنها را منکر، مرضوع، ضعیف، مرسل، معضل و … دانسته است. در مورد بعضی دیگر گوید: صحیح بمجموع طرقه، صحیح شواهده، حَسَن لغیره، و گاهی نیز احادیث صحیح در کتاب می توان یافت!

۳۰. علی بن أبی طالب الفتی الشجاع، خلیل العمادی. الریاض: مکتبه العبیکان، ۱۴۲۱/۲۰۰۱، ۱۶ص.
دومین کتاب از سلسله “فتیان لکن أبطال” که برای نوجوانان به صورت داستانی نوشته شده و مختص فتح خیبر است . چند منبع برای مطالعه بیشتر یاد شده و پس از آن جدول و پرسشنامه برای مسابقه و آزمون می آید.

۳۱. فتاوی وأقضیه وأحکام الإمام علی، تالیف: عرفات القصبی قرون. القاهره: المکتبه الأزهریه للتراث، ۱۴۱۱/۱۹۹۱، ۱۲۸ص.
نیمی از کتاب ، شامل احکام قضایی و حکمتهای امیر المومنین علیه السلام است که – به ترتیب- بر اساس کتابهای قضاء امیر المومنین علیه السلام نوشته شیخ محمد تقی شوشتری و نهج البلاغه شریف رضی تدوین شده است. عناوین دیگر جنبه مقدماتی دارد، مانند : الإمام وعلم التوحید، الإمام وأسس علم الحدیث ، الإمام والقرآن ، الإمام والتحکیم، سید الفقهاء. متن کتاب بطور کلی عاری از استناد است.

۳۲. فی رحاب علی، خالد محمد خالد. القاهره: المقطم، ۱۴۲۶/۲۰۰۵، ۱۸۴ ص.
گزارش پنج صحنه از زندگی امیر المومنین علیه السلام به شکل داستانی، با این عناوین:
– الابن والحفید (رابطه میان عبدالمطلب با علی علیه السلام)
– الربیب والسابق ( سبقت حضرتش در اسلام ، و بروز آن در موارد مختلف کارهایش)
– البطل والرجل ( شجاعت و ایثار در غزوات)
– الخلیفه والقدوه ( کارنامه حضرتش در دوره خلافت)
– الراحل والمقیم ( شهادت حضرتش)
نویسنده کتابهایی همچون “أبناء الرسول فی کربلا” و آثاری دیگر در مورد خلیفه و عمر بن عبد العزیز نوشته است: وی، در کتاب “فی رحاب علی” ، به ده کتاب از متون کهن سنّی استناد کرده است.
چاپ دیگر:
– فی رحاب علی، خالد محمد خالد. القاهره: دار المعارف، ۲۰۰۸، ۲۰۰ص.

۳۳. قرائه راشده لکتاب نهج البلاغه، عبد الرحمان بن عبدلله الجُمیعان.
الکویت: مبرّه الآل والأصحاب، ۱۴۲۷/۲۰۰۶. ۱۰۶ ص.
دومین کتاب از سلسله ” التوعیه الإسلامیه” است. این ناشر، پیش از این کتابهایی داشته است همچون:
– تمام الآلاء فی سیره سید الشهداء حمزه بن عبد المطلب.
– الإمامان : الحسن المثنی وابنه عبدلله، سیره عطره وتاریخ مشرق.
– الغصن الندی فی سیره الإمام الحسن بن علی رضی الله عنهما.
هدف اصلی از کتاب قراءه راشده ، به گفته مؤلف چنین است : نحو وحده إسلامیه صادقه تجمعُنا علی کتاب الله وسنه رسوله.
این کتاب می کوشد تا نشان دهد:
۱) امامت ، یکی از ارکان مهم دین است.
۲) عصمت، مخصوص پیامبران است، و دیگران – از جمله امیر المومنین علیه السلام – از آن بهره ای ندارند!
۳) تمام صحابه پیامبر ارزش دارند، در حالی که صحابه امیر المومنین همگی مبغوض و منفورند
۴) امیر المومنین علیه السلام نسبت به اهل شام، محبت می ورزید ، پس همگی مومن هستند!
۵) حضرتش همگان را به کتاب و سنت فرا می خواند، و از توسل به غیر خدا باز می دارد، و عبادات را به روشی بیان می کند که امروزه اهل تسنن انجام می دهند!
در یک کلام، نویسنده شیوه ” نکفر ببعض ولا نؤمن ببعض ونؤوّل بعضاً” را در پیش گرفته است: قسمت هایی از نهج البلاغه را عمداً نادیده گرفته و بخش هایی را که دیده، با نگاه پیشداوری خوانده و گزارش کرده و آن را “قرائه راشده” نام نهاده است. معنای ” قرائه راشده” را در اینجا باید فرا گرفت!
چاپ دیگر از این کتاب:
قرائه راشده لکتاب نهج البلاغه، عبدالرحمن بن عبدالله الجمیعان، مراجعه و تنقیح: مرکز البحوث و الدراسات بالمبره، الکویت: موسسه مبرّه الآل والأصحاب، ۱۴۳۲/۲۰۰۱ (ط ۲) ، ۸۷ ص.

۳۴. القصیده العلویه فی سیره علی بن أبی طالب رضی الله تعالی عنه، الدکتور حسن محمد باجوده. المکه المکرمه: وقف علی معهد الدراسات القرآنیه للبنات، ۱۴۳۲/۲۰۰۱، ۷۸ص.
نویسنده ، تاریخ زندگی امیر المومنین علیه السلام را در ۶۰۸ بیت به نظم کشیده، چنانکه پیش از این در مورد تاریخ زندگی پیامبر و سه خلیفه چنین کرده است. وی، استاد پژوهش های قرآنی در دانشگاه أم القری در مکه است. در آغاز شرح حال مختصری با بیان مستندات آمده و سپس متن قصیده با عناوین زیر بیان می شود: میلاد، رشد، هجرت به مدینه، برپایی دولت اسلامی، غزوه های بدر و احد و احزاب و خیبر و تبوک، رحلت پیامبر، قتل عثمان و خلافت حضرت امیر و شهادت او. در سراسر این منظومه، به بعضی از مسلّمات ، مانند قضیه غدیر اشاره ای نشده است!

۳۵. الکنز الثمین من نفائس الإمام علی بن أبی طالب ولی المومنین، السید محمد بن عبدلله بن حسن المحضار. حضرموت: دار المیراث النبوی، ۱۴۳۱/۲۰۱۰، ۳۸۰ص.
گزیده ای از کلمات امام امیرالمومنین علیه السلام است در چند باب:
۱) مکارم اخلاق
۲) تقوا و اهل آن
۳) اخلاق اجتماعی
۴) درباره دنیا و حقارت آن، تشویق به جود و احسان با دیگران
۵) حقیقت عقل، معرفت خدا
۶) رضا به قضا
۷) علم و علما
۸) جهاد با دشمن و نفس
۹) درباره زنان
۱۰) طبّ امام
۱۱) حکومت
۱۲) یاد مرگ
۱۳) مواعظ و نصایح
۱۴) پاسخ به سوالها
۱۵) مسائل علمی (ریاضی و کیمیا و نحو و…)
۱۶) کلمات قصار
۱۷) حکم و امثال
۱۸) دعاها و مناجات
چند نکته:
۱. در سراسر کتاب، هیچ مدرکی ذکر نشده است، مگر موارد نادر.
۲. چند تقریظ در پایان کتاب آمده است، از جمله: عمر بن محمد حفیظ، عمر بن حامد جیلانی، محمد باعطیه دوعنی، محسن بن محمد محضار، عبد القادر بن حامد بار، عبد القادر جیلانی بن سالم خرد، احمد بن محمد محضار. بعضی از این نقریظ ها منظوم است.
۳. خواننده ای که حضرت امیر را در آینه این کتاب می بیند، شخصیتی دوست داشتنی می بیند که فقط جاذبه دارد نه دافعه، یعنی همه را دوست می دارد و کسی را دشمن خود نمی بیند.
۴. تمام احادیث با اعراب کامل عرضه شده است. با این همه، جای دقت در محتوا و بررسی صحت نسبت آنها به امام علیه السلام سخت خالی است.

۳۶. ۱۰۰ (مائه) قصه وقصه من حیاه علی بن أبی طالب کرّم الله وجهه، محمد صدیق المنشاوی. القاهره: دار الفضیله، ۲۰۰۲، ۹۶ص.
صد و یک قصه از زندگی امیر المومنین علیه السلام که منبع تمام قصه ها به دقت ذکر شده است. البته ارزیابی محتوایی این قصه ها ضرورت جدی دارد.

۳۷. مقدمه شرح نهج البلاغه (فن البلاغه والخطابه وفضائل الإمام علی) ، کمال الدین میثم البحرانی (المتوفی سنه ۶۷۹هـ)، إعداد وتقدیم: الدکتور عبد القادر حسین. القاهره: دار غریب، ۲۰۰۹، ۲۵۵ص.
نویسنده، مقدمه ابن میثم بر شرح نهج البلاغه را بر اساس سه نسخه تحقیق کرده است:
۱) نسخه شماره ۶۳۸۰ مجموعه ادب در دار الکتب.
۲) نسخه شماره ۵۲۱۸ همان مجموعه در دار الکتب
۳) نسحه چاپی
توضیح لغات دشوار در حاشیه صفحات آمده و فهارس فنی پایان بخش کتاب است.

۳۸. الموقف من الشبهات علی أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب رضی الله عنه، الدکتور حامد محمد الخلیفه، عمان ( الأردن) : دار عمار، ۲۰۰۹، ۴۵۷ ص.
نویسنده ، در سوریه زاده شده و دکترای خود را در سال ۱۴۲۰/۲۰۰۰ از دانشگاه بغداد گرفته است. در مورد اهل بیت ، دو کتاب دیگر بجز این دارد:
۱) الإنصاف فی ما وقع فی العصر الراشدی من الخلاف، دمشق : دار القلم، ۲۰۰۴. در مورد قضایای سقیفه ، قتل عثمان، جمل و صفین و نهروان.
۲) ریحانه النبی، الحسین بن علی بن أبی طالب رضی الله عنهما. عمان: دار القطوف، ۱۴۲۹.
محور اصلی کتاب ، تبیین احادیث فضائل علوی بر مبنای تفکر سنی است. برخی از مهم ترین عناوین کتاب چنین است:
۱) احادیث صحیح که باید درست معنا شود:
حدیث غدیر ، حدیث علی منی و انا منه ، حدیث کسا، آیه تطهیر، حدیث ثقلین، حدیث رایت ( الأعطینّ الرایه…) ، أحبّ أهلی إلیّ.
۲) احادیثی که به نظر نویسنده جعلی است: ردّ الشمس، سلونی، طیر، لولا علی لهلک عمر.
۳) کتابهای ضعیف مانند: الإمامه والسیاسه.
۴) شخصیت های علمی که مورد تمسک دشمنان صحابه است: ابان بن تغلب، ابن مغازلی، حاکم نیشابوری، خوارزمی، حسکانی، ابن جوزی، گنجی شافعی، مسعودی.
۵) شبهه وصیت، حدیث منزلت ، اقضاهم علیّ، حدیث تشبیه، أشجع الناس.
پاسخ مطالب کتاب، بارها در منابع دیگر بحث شده است.

۳۹. ۱۲۰ (مائه وعشرون) قصه من قصص علی بن أبی طالب، أسامه سلامه. الجیزه (مصر) : الدار العالمیه للکتب والنشر، ۲۰۱۲، ۸۰ ص
شامل ۱۲۰ قصه کوتاه از زندگی حضرت، که منابع ذکر نشده است، نه در متن و نه کتابنامه در آخر کتاب.

۴۰. ۱۰۰ (مائه) قصه عن علی بن أبی طالب رضی الله عنهم، عصام یوسف. الجیزه (مصر) دار المشرق، ۲۰۱۲، ۱۰۴ ص.
شامل صد قصه کوتاه از زندگی امام علیه السلام است که منابع آنها بطور جداگانه یاد نشده است. ولی در پایان کتاب، منابع کلی آن از صحاح سته و کتاب تاریخی اهل تسنن آورده است.
نویسنده، کتابی دیگر دارد به نام «التداوی بطبّ أهل بیت النبی» (الجیزه: دار النهار، ۲۰۱۳، ۱۱۰ ص).

۴۱. مسند آل البیت، جمع وإعداد : محمد نور بن عبد الحفیظ شوید، قدم له: الدکتور عمر عبدلله کامل. دراسه و تحقیق: مرکز التراث لخدمه الکتاب و السنه، القاهره: مکتبه التراث الإسلامی، ۱۴۲۶/۲۰۰۵، دو جلد.
مبنای کار ، ۹ کتاب اهل سنت است. در جلد اول، احادیث حضرت زهرا و امام علی و حسنین علیهم السلام و بعضی از فرزندانشان ، و در جلد دوم، احادیثی معدود از امام باقر ، امام صادق و امام رضا علیهم السلام و بعضی از فرزندانشان آمده است. نیمی از جلد دوم، احادیث امیر المومنین به نقل از مصنَّف ابی بکر بن ابی شیبه است، که به ترتیب ابواب فقهی بیان می شود.

منبع خبر