نهج‌البلاغه شناسنامه تشیع به حساب می‌آید، اما برای آن کاری نکرده‌ایم
یک مصحح نیاز مبرم به دقت و صبر در تحقیق دارد و این نکته‌ی بسیار مهمی در کل تحقیقات علمی به ویژه احیاء و تصحیح متون است.
حجت‌الاسلام و المسلمین قیس بهجت‌العطار از محققان برجسته امروزی است که بیشتر تحقیقات و مطالعات وی در زمینه ادبیات شیعی عرب است. وی افزون بر آن چند متن حدیثی را تصحیح و تحقیق کرده است.
وی را می‌توان یکی از موفق‌ترین مصححان معاصر زبان عربی در ایران دانست. از وی کتب زیادی مانند الشعراء من اصحاب علی امیرالمومنین (ع)، ادب المقابر، السلطان المفرج عن اهل الایمان، تصحیح رشح الولاء فی شرح الدعاء، تصحیح الوصیه، تصحیح جدید نهج البلاغه و … نام برد.
وی در گفتگویی با سایت کتابخانه مجلس شورای اسلامی شرکت کرده و در زمینه ادبیات شیعی و تصحیح متون پاسخگوی سوالات ما بود، که در اینجا می‌خوانید. از لطف ایشان در پاسخگویی و محمد اسلامی در هماهنگی مصاحبه سپاسگزاریم.
جناب آقای قیس العطار، تصحیح نهج البلاغه از شما به تازگی منتشر شد. گویا تصحیح جدیدی هم در دست دارید. در این باره توضیح دهید.
در ابتدا باید بگویم کتاب نهج البلاغه را از دو سال قبل، با چهار نسخه خطی به چاپ رساندم و بعد از آن شروع به تحقیق دو نسخه دیگر کردم که ضبط علی بن السکون را داشته باشد، زیرا ابن السکون یکی از بزرگترین ادباء شیعه (متوفی در اوائل قرن ۷) می‌باشد و روایت و ضبط صحیفه سجادیه دارد که متاسفانه روایت نهج البلاغه‌ی ایشان تاکنون ارائه نشده است. ضمناً نکته های ادبی، تاریخی و عقائد لطیفی در ضبط ابن السکون یافت می‌شود.
تراث نهج البلاغه گرانسنگ است. حتی ما نسخه‌های خطی نهج البلاغه به روایت عامه داریم. ازطرف دیگر، نسخه‌های نهج البلاغه کهن‌تر از کتب اربعه است. چرا ما تا کنون یک تصحیح متقن و قابل اعتماد از نهج البلاغه نداریم؟
این سؤال را باید از مؤسسات احیاء متون داشت. خود من این دو کار را به عنوان نمونه‌ای ارائه دادم و امیدوارم جامعه تحقیق ادامه‌ی این کار را پی بگیرند.
برای نهج البلاغه، میراث ادبی و فرهنگی آن چه کارهای دیگری می‌توان انجام داد؟
برای نهج البلاغه کارهای زیادی انجام نشده است. به عنوان مثال با آنکه نام این کتاب شریف “نهج البلاغه” است و مبنای تصنیف آن طبق بلاغت بوده است، ولی تاکنون کسی به تجزیه ترکیب و فنون بلاغت تمام آن نپرداخته است. پس اولین کار و از مهمترین کارهایی که می‌توان برای نهج شریف انجام داد تجزیه ترکیب و بیان فنون بلاغت ( اعم از معانی بیان بدیع ) است.
دوم: تحقیق شروح نهج البلاغه است که تعداد بسیار کمی تا کنون به تحقیق کاملِ امروزی انجام شده است. به عنوان نمونه یکی از مهمترین شروح نهج البلاغه شرح ابن ابی الحدید است که نسخه‌های نفیسی هم در کتابخانه‌های کشور دارد، ولی تاکنون تحقیقی شایسته از آن نشده است و تا کنون اعتماد به تحقیق‌های دیگران نموده ایم!!
سوم: نهج البلاغه تاحدی که بنده اطلاع دارم تا صد سال گذشته از کتب درسیِ حوزه های علمیه بوده است. از همین جهت دعوت می‌کنم از علماء و مدارس علمیه تا به این امر اهتمام ورزند تا دو مرتبه این کتاب شریف به عنوان کتاب درسی تلقی شود.
بیشتر کارهای شما در زمینه ادبیات عربی شیعی است. پتانسیل ترجمه آنها به زبان فارسی چقدر است؟
تعدادی از کتابهای اینجانب در این زمینه ترجمه شده است اما بقیه‌ی آثار منوط به توجه محققین و مترجمین است.
یکی از آثار تصحیحی شما «رشح الولاء فی شرح الدعاء» بود. چه شد که به تصحیح این کتاب پرداختید؟ گویا برخی اشکالات به آن وارد شده، آیا این اشکالات را وارد می‌دانید؟ از مولف دانشمند آن اثر نکته جدیدی یافته‌اید، یا همان مطالب قبلی است؟
دعاء از مهمترین وسائل ارتباط با خداست و از همین جهت این کتاب به عنوان یکی از میراث‌های ادبی و فرهنگی در راستای دعاء بوده است، بنابراین احساس نیاز به تحقیق و طبع آن دیدم.
اسعد بن عبد القاهر الاصفهانی مؤلف این کتاب یکی از بزرگان علماء شیعه در قرن ۷ بوده و دارای کتابهای بسیاری است که بعضی از آنها هم به تازگی چاپ شده است. مانند مطلع الصباحتین و مجمع الفصاحتین که به تحقیق سید صادق حسینی اشکوری به طبع رسیده و دارای مطالب مهمی پیرامون تاریخ اصفهان و تشیع در آن زمان و زندگانی خودِ ابو السعادات می‌باشد.
آقای قیس العطار آیا امکان تأویل موضوعی قرآن وجود دارد؟ اگر وجود دارد چگونه می‌توانیم قرآن را تأویل موضوعی کنیم؟
اولین کسی که این عنوان (تأویل موضوعی) را مطرح کرد اینجانب بودم. گرچه هسته‌های اولیه‌ی این بحث نزد علماء بوده است؛ ولی به عنوان یک روش و مکتب خاص معرفی نشده است. من بر آنم که از چنین هسته‌هایی قواعد تأویل موضوعی را ارائه دهم.
دیوان شعر تنی چند از اصحاب امام علی (ع) به دست شما چاپ و منتشر شده است. زمینه کاری در این موضوع چقدر است؟
تا به اکنون ۱۱ جلد از دواوین اصحاب امام علی علیه السلام به جمع آوری، تحقیق و شرح اینجانب به چاپ رسیده است، و می‌توانیم از حدود ۹ شاعر دیگر از یاران امیر المؤمنین علیه السلام دواوین شعری ارائه دهیم. علاوه بر آن ۴۰۰ الی ۵۰۰ شاعر دیگر از اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام هستند که دارای اشعار می‌باشند، البته در سطح دیوان نمی‌باشد، که بسیاری از اشعار آنان را جمع آوری کردم و منتظر شرائطی برای اتمام این پروژه‌ی بزرگ هستم.
آقای قیس العطار چه دیدگاه نویی در زمینه نهج البلاغه وجود دارد؟ سخنان امام علی آیا بازتابی در ادب فارسی داشته است؟
تشیع در ایران از قدیم از جایگاه خاصی برخوردار بوده و به عنوان نمونه نیشابور و راوند خدمات بسیار چشمگیری در نهج البلاغه داشته‌اند. کسانی مانند یعقوب نیشابوری و قطب الدین راوندی و علماء دیگر از این سامان، نقش مهمی در روایت، ضبط و شرح و انتشار نهج شریف داشته‌اند و این ادباء مذکور از فارس زبانان بوده‌اند. بنابراین تأثیر متقابلی بین فرهنگ و ادبیات عربی و فارسی دیده می‌شود. و تعلیقات فارسی در حواشی نهج شریف گویای این مطلب است.
ادبیات شیعی چهره پرفروغی در طول تاریخ داشته است با چهره های برجسته‌ای مثل شریف رضی و … . ادبیات تشیع به عنوان یک طرح کلی مثل یک پایان نامه دکتری آیا تاکنون مورد مطالعه قرار گرفته است؟
در این زمینه کارهای قابل توجهی شده است، اما از آنجا که نهج البلاغه پس از قرآن شناسنامه تشیع به حساب می‌آید توقع کار بیشتر و پرمایه‌تر از این را داریم.
شما یکی از مصححان برجسته متون عربی و بیشتر شیعی هستید. ویژگی‌های یک مصحح خوب را در چه می‌دانید؟ و یک تصحیح خوب چه ملاک‌هایی را باید رعایت کرده باشد؟
جواب این سؤال بحث مستقل و مفصلی را می‌طلبد ولی به عنوان نمونه نکته‌های مهمی را در این زمینه بیان می‌دارم:
۱٫ یک مصحح باید معرفت کامل به مبانی تشیع داشته باشد و اگر متون مورد تصحیح به زبان عربی است باید احاطه‌ی کافی به این زبان داشته باشد.
۲٫ اینکه یک مصحح باید آشنایی لازم را به نسخه‌های خطی داشته باشد.
۳٫ یک مصحح باید اطلاعات نسبتاً جامع، به علومی که مربوط به کتاب مورد نظر است داشته باشد.
۴٫ یک مصحح نیاز مبرم به دقت و صبر در تحقیق دارد و این نکته‌ی بسیار مهمی در کل تحقیقات علمی به ویژه احیاء و تصحیح متون است.
۵٫ ایمان و خلوص نیت و اعتقاد به کار نیز از مهمترین ویژگی‌هایی است که یک محقق باید در نظر داشته باشد.
آسیب شناسی تصحیح متون را در چه می‌دانید؟ آیا از وضعیت تصحیح متون امروز راضی هستید؟
از آنجا که بنده تخصصم در متون عربی است، در این زمینه می‌گویم که چند نقص در زمینه تصحیح چنین متونی دیده می‌شود؛ از آن جمله کارهای موازی که در تحقیقاتِ امروزی شاهد آن هستیم، مثلاً چند محقق بر یک کتاب مکرّرا کار می‌کنند که اگر هماهنگی می‌بود می‌توانستند با کمک یکدیگر اثر پر مایه‌تری ارائه دهند.
نقص دیگری که در عرصه‌ی تصحیح و تحقیق متون شاهد آن هستیم، عدم تقسیم کارهای بزرگ ( مانند کتابهای موسوعه‌ای که حاوی مطالب متنوع می‌باشد) طبق تخصص افراد یا گروه‌ها است. تحقیق این کتاب‌ها باید در گروه‌های تخصصی مطرح شود و کار به افراد متخصص همان رشته داده شود. الحمدلله این روش در بعضی از مؤسسات علمی شروع شده است که امید آن را داریم که به طور گسترده شاهد آن باشیم.
همچنین از مشکلات دیگری که در این زمینه وجود دارد، آنست که در کتابهای بزرگ مانند کتب تراجم تقسیم کمی کارها به صورت همزمان دیده نمی‌شود که البته در میان کارهای غربی‌ها و مستشرقین دیده می‌شود. مانند کار گروهی الوافی بالوفیات صفدی که توسط تعدادی از محققین آلمانی به چاپ رسیده است و هر چند جلد به فرد یا افرادی جداگانه سپرده شده است. مثلاً این روش می‌تواند در تحقیق بحار الانوار پیاده شود.
جوانان دانشمند از دانشگاه و حوزه وارد عرصه تصحیح و تحقیق متون شده‌اند. شما آینده این عرصه را چگونه می‌بینید؟ آیا شما به عنوان یک استاد کسانی را پرورش می‌دهید تا راه شما را ادامه دهند؟
در پی این حرکت آینده‌ی روشنی را انتظار دارم و اینجانب نیز به تربیت محققین برای نسل آینده اهتمام دارم و وقت زیادی می‌گذارم. شایان ذکر است که برای رشد این روش می‌توانیم از روشِ مرحوم علامه سید عبد العزیز طباطبائی استفاده کنیم. این روش چنین است که تعدادی از نسخه‌های مهم را که تاکنون چاپ نشده است به محققین جوان ارائه دهیم و مسابقه و جوائزی را نیز برای آثار منتخب در نظر بگیریم.
از فوائد این مسابقه آنست که اولاً به کسانیکه آشنائی و یا دسترسی به نسخه‌های لازم را ندارند، نسخه‌های مورد نظر را ارائه و معرفی می‌کنیم و به دست آنها می‌رسانیم. ثانیاً قابلیت‌های جوان‌های فعال را بدست می‌آوریم. ثالثاً آثار منتخب و ارزشمندی که بسیاری از جوانان قدرت چاپ آنها را ندارند به طبع می‌رسانیم.
آثار جدید شما در عرصه تصحیح متون چیست؟
در عرصه تصحیح و تحقیق به تازگی کتابهای دیوان عربی شیخ بهائی، دیوان امام سجاد علیه السلام و مختصر العروض و القوافی ابن جنی را به اتمام رسانده‌ام.
کتابخانه مجلس در زمینه تصحیح متون و به ویژه احیای متون شیعی درچند سال اخیر فعالیت‌های متعددی انجام داد. مثل چاپ فاکسیمیله صحیفه سجادیه، تهیه لوح نهج البلاغه موجود در کتابخانه مجلس، تصحیح دیوان شعرای شیعی فارسی زبان و …. ارزیابی شما از این روند چیست؟
این روند بسیار قابل ستایش است و محققین کشور از این روند خشنود هستند و امید گسترش این روند را داریم؛ مخصوصاً نسخه‌های نفیس نهج البلاغه و صحیفه سجادیه. از این طریق می‌توانیم داشته‌هایمان را به دنیای علم ارائه دهیم و خدمات علمی و فرهنگیِ شیعه را به جانیان نشان دهیم. همچنین جا دارد که در این زمینه از زحمات جناب حجت الاسلام دکتر جعفریان تقدیر و تشکر کنم.
انتقادات و پیشنهادات شما برای بهتر شدن روند جاری چیست؟ آیا متن خاصی را برای تصحیح یا فاکسیمیله پیشنهاد می‌کنید؟
پیشنهاد می کنم امتیازات علمی و مادی‌ای برای مصححین در حوزه‌های علمیه در نظر گرفته شود، که در پی آن می‌توان برای محققین مدرکی تهیه شود تا بواسطه‌ی آن از امتیازات لازمه در محافل علمی برخوردار شوند.
کتابخانه مجلس نسخه‌های خطی زیادی از متون شیعی دارد. پیشنهاد شما برای تصحیح این متون چیست؟
طبق آنچه ذکر شد می‌توان گروهی تشکیل داد که مهمترین نسخه‌ها جدا شده و در اختیار محققین و جوانان فعال قرار داده شود و منتظر تحقیقات هر چه علمی‌تر باشیم، که در پی آن پیش بینی می‌کنم در طی چندین سال آینده عمده نسخ مهم به تحقیق و طبع شایسته آراسته می شود.