مخطوطات علوی؛ پربرگ اما رها شده در لایه‌های تاریخ
درباره امام علی (ع) کارهای زیادی انجام شده و بسیاری از آنها منتشر شده است، اما در این بین آثار مخطوط مربوط به امام علی (ع) جایگاه خاصی دارد. شاید بیش از آنچه تا کنون چاپ و منتشر شده، آثار مخطوط در این زمینه وجود دارد که اکثر آنها در کتابخانه‌ها، مراکز و یا در دست افراد است و هنوز منتشر نشده است. گاهی نوری می‌تابد و سپس فراموش می‌کنیم. نمونه آن فضائل امام علی نوشته احمد بن حنبل است که به تازگی به تحقیق و تصحیح محقق عالیقدر سید عبدالعزیز طباطبائی (ره) پس از سال‌ها منتشر شد و به دست محققان و محبین اهل بیت (ع) رسید. کارهای پژوهشی بسیاری انجام شده، برخی از آنها از بهترین آثار در این رابطه محسوب می‌شود اما به دلایل زیادی آثار مخطوط مربوط به آن بزرگوار هنوز استقصاء نشده، نمی‌دانیم چه سرنوشتی دارند و بسیاری از آنها با این که در دسترس هستند، ولی به علل گاه واهی، در خمول و گمنامی مانده‌اند. در این رابطه نظر چهار تن از کارشناسان این زمینه را جویا شده‌ایم که می‌خوانید.
معجم الآثار المخطوطه کاری موفق
یکی از کارهای مهم درباره آثار مخطوط مربوط به امام علی (ع) کتاب «معجم الآثار المخطوطه حول الامام علی بن ابی طالب (ع)» تألیف حسین متقی است. حسین متقی از فهرست‌نویسان خوش‌فکر، موفق و خوب امروز است. وی در همین رابطه میگوید: برآورد بنده این است که در کتابخانه‌های جهان بین سی تا پنجاه هزار نسخه خطی تنها درباره حضرت علی علیه السلام وجود داشته باشد، البته نظر دقیقی نیست ولی با توجه به این که از بررسی ۳۰ درصد فهرستهای جهان به زبان‌های مختلف تاکنون بیست هزار نسخه، شناسایی شده است به نظر می‌رسد در ۶۰ درصد باقی نیز با همین آهنگ ده الی سی هزار نسخه دیگر مورد شناسایی قرار گیرد.
ویرایش دوم معجم الآثار المخطوطه با ۲۰۰۰۰ نسخه
آقای متقی درباره معجم الآثار المخطوطه میگوید: ۱۴ جلد معجم الآثار المخطوطه درباره اهل بیت علیهم السلام در دست تألیف است که نخستین جلد آن اختصاص به امام علی (ع) داشت و در سال ۱۳۸۱ مجلد اول آن با معرفی مختصر ۱۰۰۰۰ نسخه خطی موجود در کتابخانه‌های جهان در ارتباط با شخصیت ایشان از سوی کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) منتشر شد و البته امروز پس از ده سال خوشبختانه این رقم به بیست هزار نسخه رسیده است که مجلد بعدی آن را تشکیل می‌دهد.
نسخه خطی درباره حضرت زهرا (س) به زبان یونانی و الفبای عربی!
وی می‌افزاید: ویرایش دوم معجم الاثار المخطوطه حول الامام علی بن ابی طالب علیه اسلام با معرفی بیست هزار نسخه در دست انتشار است و نیز معجم الآثار المخطوطه حول فاطمه الزهراء سیده نساء العالمین علیها السلام نیز با بیش از هزار نسخه خطی در دست نگارش است، از نسخه هایی درباره حضرت یاد کردیم که نشان می‌دهد شناخت حضرت تا دورترین نقاط جهان در کشور یونان هم پیش رفته است، برای نمونه نسخه‌ای نفیس درباره حضرت زهراء سلام الله علیها در استانبول موجود است که به زبان یونانی ولی با الفبای عربی است!
متقی با اشاره به حجم گسترده آثار مخطوط درباره امام علی (ع) میگوید: آمار فوق که درباره آثار مخطوط مربوطه به امام علی (ع) عرض کردم به علت جایگاه برجسته ایشان نزد کلیه فرق اسلامی و حتی ادیان دیگر است. به خصوص اهل سنت و شیعه در این باره آثار زیادی دارند و اشتراکی هستند. یعنی از هر دو طرف آثار مخطوط فراوانی وجود دارد که باعث حجم گسترده نسخ خطی مربوط به ایشان شده است.
باید همه فهارس را دید!
وی درباره این که این آمار را چگونه می‌توان از صورت میانگین به قطعیت رساند، میگوید: باید همه فهارس نسخ خطی که در دنیا وجود دارد، دیده شود و همه آثار مربوط یا حتی منسوب فهرست‌برداری شود.
آقای متقی در پایان میگوید: این فقط قدم اول کار است، در مرحله بعدی باید این فهرست جمع‌آوری شده و تجزیه بشود. سپس این آثار باید دیده بشود و در قدم نهایی محتوای این آثار بررسی شود تا به نتیجه‌ای مفید برسیم.
ثبت۵۰ هزار جلد کتاب درباره امام علی
آقای مجتهدی رئیس کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین (ع) در مشهد، نیز همین نظر را دارد. وی میگوید: ما در کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین (ع) به جز جمع‌آوری آثار، به شناسایی کتب هم اقدام نمودیم و توانستیم حداقل ۵۰ هزار جلد کتاب را ثبت کنیم.
وی در ادامه میگوید: نا گفته نماند که بیشتر این ۵۰ هزار جلد نسخه های خطی و یا چاپ سنگی است و متأسفانه مؤسسات و اشخاصی که این نسخه ها را دارند به جز بعضی‌ها تعامل خوبی ندارند.
تصویر ۲ هزار نسخه خطی در کتابخانه امیرالمؤمنین (ع)
مجتهدی تا کنون تصویر بیش از ۲ هزار نسخه خطی مرتبط با امام علی را در کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین جمع کرده است، اما باز میگوید: باید مخازن کتابخانه‌ها به روی محققان و کتابخانه‌ای مثل ما باز باشد تا بتوانیم به راحتی منابع خطی را شناسایی کنیم و حداقل تصویری از آنها تهیه کنیم.
وی می‌افزاید: تصویر این ۲ هزار نسخه خطی از کتابخانه‌های داخل کشور و یا کشورهای مختلفی مانند آلمان، ترکیه، تونس، عراق، عربستان و سوریه تهیه شده است.
ابتدا باید آثار مربوط را استقصا کنیم
در ادامه گزارش نظر حجت الاسلام و المسلمین صدرائی خوئی را هم در این زمینه جویا شدیم. وی از فهرست‌نویسان برجسته کشورمان محسوب می‌شود و آثاری مانند فهرستگان حدیث شیعه از کارهای اوست. وی درباره آثار مخطوط مربوط به امام علی (ع) میگوید: آمار فوق درست است، ولی چون استقصاء نشده، ما تعداد دقیق آنها را نمی‌دانیم و اولین کار در این زمینه این است که به استقصاء و جمع‌آوری آثار مربوط به حضرت بپردازیم.
کتاب‌های مستقیم و منسوب
البته وی میگوید: باید توجه داشت که آثار مربوط به امام علی (ع) دو نوع است. یکی کتاب‌هایی است که مستقیماً به حضرت مرتبط است با شناسنامه‌ای مشخص که تکلیف شان مشخص است. و دیگری آثار منسوب که اینها نیز فراوان است و ادبیات خاص خود را دارد. آثاری مثل جفر، فال نامه، اشعار و … در این زمره است.
آقای صدرائی درباره آثار دسته اول میگوید: برخی کتب حدیثی فضائل و مناقب و به خصوص نهج البلاغه در این دسته قرار می‌گیرند و ما باید بیشتر به این آثار بپردازیم. جایگاه نسخ خطی نهج البلاغه در بین متون تراثی تشیع بسیار برجسته است به طوری که نسخ خطی نهج البلاغه از نسخ خطی کتب اربعه شیعه کهن‌تر، بیشتر و مهم‌تر است و این نشانه رویکرد مثبت علمای فرق مختلف به نهج البلاغه بوده است.
نسخ خطی نهج البلاغه از نسخ خطی کتب اربعه کهن‌تر است
وی در ادامه می‌افزاید: در تصحیح کتاب شریف کافی، قدیمی‌ترین نسخه‌ای که به دست ما رسیده و مورد استفاده قرار گرفته، از قرن ششم است در حالی که ما از نهج البلاغه نسخ خطی کهن معتبر و تاریخ دار از قرن چهارم داریم و هنگام بررسی آثار مربوط به امام علی (ع) باید یک عنوان مستقل به نهج البلاغه اختصاص بدهیم که این کار، یک اقدام ویژه می‌خواهد و در این راه باید، نسخه‌ها، ترجمه‌ها و حتی چاپ‌های مختلف این کتاب شریف و مهم مد نظر قرار بگیرد.
معرفی ۳۲ هزار اثر در کتابشناسی امام علی (ع)
پایان بخش این گزارش سخنان جنای آقای سلمان حبیبی است. وی از کتابشناسان برجسته کشوری است و آثار متعددی در زمینه کتابشناسی دارد. وی به تازگی کتابشناسی امیرالمؤمنین (ع) را به پایان رسانده است که قرار است هفته آینده، جلسه رونمایی از پیش‌چاپ آن برگزار شود. وی میگوید: کتابشناسی آثار مربوط به امام علی (ع) پس از چند سال کار مداوم، تمام شده و اکنون در مرحله پیش چاپ است.
حبیبی درباره این کتابشناسی می‌افزاید: چون ناشر خاصی هنوز برای کتاب معرفی نشده، تعداد مجلدات آن هنوز نهایی نشده، ولی به نظر می‌رسد این کتاب در ۱۰ ـ ۱۲ جلد منتشر شود.
وی تعداد آثار معرفی شده را ۳۲۰۰۰ عنوان کتاب، پایان نامه و مقاله می‌داند که از بین آنها ۳۳۰۰ نسخه خطی را هم معرفی کرده است.
البته وی میگوید: مبنای کار بنده برای نسخ خطی مرتبط با امام علی (ع) همان کتاب آقای متقی است.
آنچه خواندید نظر چهار تن از کارشناسان در زمینه آثار مخطوط مربوط به امام علی (ع) بود.
جمع‌بندی
اما در یک جمع‌بندی می‌توان گفت: آثار موجود در این زمینه، طبق آمار کارشناسان بین ۳۰ ـ ۵۰ هزار نسخه خطی است. کاری که می‌شود کرد آن است که مؤسسه یا مرکزی خاص عهده‌دار گردآوری این آثار شود که به نظر می‌رسد بهترین مکان در ایران که احق به این کار است، کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین (ع) در مشهد است. زیرا از موازی کاری بسیار زیان دیده‌ایم و الان که این کتابخانه هست، می‌تواند متولی این کار شود.
با پشتکار، تلاش دائم و اخلاصی که از مسؤولان آن کتابخانه سراغ داریم، این کتابخانه به خوبی می‌تواند از عهده این کار برآید. کار نیز مشخص است. ابتدا باید آثار استقصاء بشود. در مرحله بعد شناسایی شود و سپس جمع‌آوری بشود. سپس تفکیک و تحلیل شود و آثار نامرتبط یا منسوب مشخص شود.
البه این کار نیاز به پشتیبانی و دلسوزی مسؤولان فرهنگی، مسؤولان کتابخانه‌ها، مسؤولان بخش‌های خطی کتابخانه‌ها، گنجوران نسخ خطی و دارندگان شخصی نسخ خطی دارد.
سماحت نظر، دوری از تنگ‌نظری، بخل نورزیدن در این امر مهم، بسیار ضروری است. باید بگذاریم اکنون که کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علیه السلام می‌خواهد کاری کند کارستان، انجام بشود. امید آن که تلاش همه مقبول نظر آن موالیان عظام قرار گیرد.